Teoria zależności: wyjaśnienie, pochodzenie, cechy, przykłady

Teoria zależności⁚ wyjaśnienie, pochodzenie, cechy, przykłady

Teoria zależności to perspektywa w naukach społecznych, która analizuje globalne nierówności i zależności między państwami rozwiniętymi a rozwijającymi się.

Wprowadzenie

Teoria zależności, znana również jako teoria periferii i centrum, jest szczególnie istotna w kontekście badania globalnych nierówności i relacji między państwami rozwiniętymi a rozwijającymi się. Ta teoria twierdzi, że rozwoju gospodarczego nie można rozumieć w izolacji, ale w kontekście globalnych sił i struktur ekonomicznych, politycznych i społecznych, które tworzą zależności pomiędzy krajami bogatymi a biednymi; Teoria zależności stara się wyjaśnić, w jaki sposób rozwoju pewnych krajów towarzyszy jednoczesne podtrzymywanie stanu niedorozwoju w innych krajach.

Definicja teorii zależności

Teoria zależności to podejście w naukach społecznych, które analizuje globalne nierówności i zależności między państwami rozwiniętymi a rozwijającymi się; Głównym założeniem teorii zależności jest to, że rozwój ekonomiczny niektórych krajów jest ściśle powiązany z utrzymaniem stanu niedorozwoju w innych krajach. Teoria ta podkreśla, że ​​globalne struktury ekonomiczne i polityczne są zorganizowane w sposób, który sprzyja bogactwu krajów rozwiniętych kosztem krajów rozwijających się. Teoria zależności koncentruje się na roli historycznych i współczesnych relacji kolonialnych i neokolonialnych w kształtowaniu nierówności globalnych.

Pochodzenie teorii zależności

Teoria zależności wyłoniła się w latach 60. XX wieku jako reakcja na dominujące wówczas teorie modernizacji, które zakładały, że wszystkie kraje mogą osiągnąć rozwój gospodarczy poprzez naśladowanie modeli zachodnich. Teoria zależności odrzucała takie podejście, argumentując, że struktury globalne, takie jak kolonializm i neokolonializm, tworzą zależności, które uniemożliwiają krajom rozwijającym się osiągnięcie prawdziwego rozwoju. Teoria ta czerpała inspirację z różnych źródeł, w tym z marksizmu, strukturalizmu i historycznego materializmu.

Wpływ marksizmu

Teoria zależności czerpie z marksistowskiej koncepcji wyzysku i walki klas. Marksiści twierdzą, że kapitalizm jest systemem o partykularnych interesach klasy kapitalistycznej, która wyzyskuje pracę robotniczą w celu generowania zysku. Teoria zależności rozszerza te analizy na poziom globalny, argumentując, że kraje rozwinięte wyzyskują kraje rozwijające się w podobny sposób, jak kapitaliści wyzyskują robotników. Teoria zależności podkreśla rolę imperializmu w tworzeniu i utrzymywaniu tych nierówności.

Wpływ strukturalizmu

Strukturalizm, szczególnie w socjologii, podkreśla znaczenie struktur społecznych w kształtowaniu zachowań indywidualnych i społecznych. Teoria zależności przyjmuje to podejście, argumentując, że globalne struktury ekonomiczne i polityczne są głównym czynnikiem determinującym rozwoju i niedorozwoju krajów. Strukturaliści twierdzą, że te struktury są zorganizowane w sposób, który sprzyja bogactwu krajów rozwiniętych kosztem krajów rozwijających się. Teoria zależności wykorzystuje to podejście, aby wyjaśnić, w jaki sposób globalne struktury ekonomiczne i polityczne utrzymują stan niedorozwoju w krajach peryferyjnych.

Wpływ historycznego materializmu

Historyczny materializm, główna teoria filozoficzna marksizmu, twierdzi, że historia jest kształtowana przez materialne warunki życia, takie jak relacje produkcyjne i siły produkcyjne. Teoria zależności wykorzystuje to podejście, aby wyjaśnić, w jaki sposób historyczne procesy, takie jak kolonializm i imperializm, kształtowały globalne relacje ekonomiczne i polityczne, prowadząc do powstania systemu światowego z dominującą rolą krajów rozwiniętych. Historyczny materializm pozwala teorii zależności analizować globalne nierówności w kontekście długofalowych procesów historycznych.

Kluczowe pojęcia teorii zależności

Teoria zależności opiera się na kilku kluczowych pojęciach, które pomagają wyjaśnić globalne nierówności. Jednym z najważniejszych jest podział świata na centrum i peryferie. Centrum to kraje rozwinięte, które kontrolują globalne struktury ekonomiczne i polityczne. Peryferie to kraje rozwijające się, które są zależne od centrum. Inne kluczowe pojęcia to imperializm i neokolonializm, które opisują mechanizmy, za pomocą których centrum utrzymuje swoją dominację nad peryferiami. Teoria zależności podkreśla również rolę wyzysku i nierówności w tworzeniu i utrzymywaniu globalnych nierówności.

Środek i peryferia

Podział świata na centrum i peryferie jest centralnym pojęciem teorii zależności. Centrum to kraje rozwinięte, które kontrolują globalne struktury ekonomiczne i polityczne. Centrum dysponuje zaawansowaną technologią, kapitalem i zasobami ludzkimi, co pozwala mu dominować w handlu międzynarodowym i wykorzystywać zasoby peryferii. Peryferie to kraje rozwijające się, które są zależne od centrum w zakresie handel, inwestycji i technologii. Peryferie są często pozbawione zasobów i kapitału, co utrudnia im osiągnięcie niezależności ekonomicznej i rozwoju.

Imperializm i neokolonializm

Imperializm i neokolonializm to kluczowe mechanizmy, za pomocą których centrum utrzymuje swoją dominację nad peryferiami. Imperializm to polityka ekspansji i dominacji jednego państwa nad innymi, często poprzez podbój terytorialny i eksploatację zasobów. Neokolonializm to forma dominacji, która trwa po formalnym zakończeniu kolonializmu. Neokolonializm wykorzystuje mechanizmy ekonomiczne i polityczne, takie jak handel międzynarodowy, inwestycje zagraniczne i dług zewnętrzny, aby utrzymać peryferie w stanie zależności od centrum.

Wyzysk i nierówność

Teoria zależności podkreśla rolę wyzysku i nierówności w tworzeniu i utrzymywaniu globalnych nierówności. Centrum wyzyskuje peryferie przez handel międzynarodowy, w którym peryferie są zmuszone do sprzedaży surowców po niskich cenach, a natomiast kupują produkty przetworzone od centrum po wysokich cenach. Inwestycje zagraniczne i dług zewnętrzny również przyczyniają się do wyzysku, gdyż peryferie są zmuszone do spłacania odsetek od pożyczek, co ogranicza ich możliwości rozwoju. Wyzysk i nierówność tworzą system globalny, w którym bogactwo centrum jest budowane na koszt ubóstwa peryferii.

Główne założenia teorii zależności

Teoria zależności opiera się na kilku kluczowych założeniach, które wyjaśniają, w jaki sposób globalne struktury ekonomiczne i polityczne wpływają na rozwój i niedorozwój krajów. Podstawowym założeniem jest to, że rozwój ekonomiczny niektórych krajów jest ściśle powiązany z utrzymaniem stanu niedorozwoju w innych krajach. Teoria zależności twierdzi, że rozwoju i modernizacji nie można osiągnąć w izolacji, ale tylko w kontekście zmiany globalnych struktur ekonomicznych i politycznych. Handel i wymiana międzynarodowa są uważane za główne mechanizmy utrzymywania zależności i nierówności. Kapitalizm jest postrzegany jako siła napędowa globalnych nierówności, a nie jako system, który może doprowadzić do równego rozwoju wszystkich krajów.

Podstawowe założenie

Podstawowym założeniem teorii zależności jest to, że rozwój ekonomiczny niektórych krajów jest ściśle powiązany z utrzymaniem stanu niedorozwoju w innych krajach. Teoria ta zakłada, że ​​globalne struktury ekonomiczne i polityczne są zorganizowane w sposób, który sprzyja bogactwu krajów rozwiniętych kosztem krajów rozwijających się. Innymi słowy, rozwoju jednych krajów towarzyszy jednoczesne podtrzymywanie stanu niedorozwoju w innych krajach. Teoria zależności twierdzi, że globalne nierówności nie są wynikiem losowych czynników, ale są wynikiem historycznych i współczesnych relacji między państwami rozwiniętymi a rozwijającymi się.

Rozwój i modernizacja

Teoria zależności odrzuca podejście teorii modernizacji, które zakłada, że wszystkie kraje mogą osiągnąć rozwoju gospodarczy przez naśladowanie modeli zachodnich. Teoria zależności twierdzi, że rozwoju i modernizacji nie można osiągnąć w izolacji, ale tylko w kontekście zmiany globalnych struktur ekonomicznych i politycznych. Kraje peryferyjne są uwięzione w systemie zależności od centrum, co uniemożliwia im osiągnięcie prawdziwego rozwoju i modernizacji. Teoria zależności podkreśla, że rozwoju nie można osiągnąć przez naśladowanie modeli zachodnich, ale przez zmianę globalnych struktur ekonomicznych i politycznych.

Handel i wymiana

Teoria zależności postrzega handel międzynarodowy jako główny mechanizm utrzymywania zależności i nierówności między centrum a peryferiami. Kraje peryferyjne są zmuszone do sprzedaży surowców po niskich cenach, a natomiast kupują produkty przetworzone od centrum po wysokich cenach. Ten nierówny wzór wymiany prowadzi do transferu bogactwa od peryferii do centrum, co utrzymuje kraje peryferyjne w stanie zależności i uniemożliwia im osiągnięcie niezależności ekonomicznej. Teoria zależności podkreśla, że handel międzynarodowy nie jest neutralnym mechanizmem wymiany, ale narzędziem utrzymywania globalnych nierówności.

Kapitalizm jako siła napędowa nierówności

Teoria zależności postrzega kapitalizm jako system o partykularnych interesach klasy kapitalistycznej, która wyzyskuje pracę robotniczą w celu generowania zysku. Teoria zależności rozszerza te analizy na poziom globalny, argumentując, że kraje rozwinięte wyzyskują kraje rozwijające się w podobny sposób, jak kapitaliści wyzyskują robotników. Teoria zależności podkreśla rolę imperializmu w tworzeniu i utrzymywaniu tych nierówności. Kapitalizm jest postrzegany jako siła napędowa globalnych nierówności, a nie jako system, który może doprowadzić do równego rozwoju wszystkich krajów.

Główni przedstawiciele teorii zależności

Teoria zależności wyłoniła się z prac wielu wybitnych naukowców, którzy przyczynili się do jej rozwoju i popularności. Wśród najważniejszych przedstawicieli teorii zależności należy wymienić Andre Gundera Franka, którego prace skupiały się na roli kolonializmu w tworzeniu i utrzymywaniu globalnych nierówności. Raúl Prebisch, ekonomista z Ameryki Łacińskiej, sformułował teorię “centrum i peryferii”, która wyjaśniała nierówności w handlu międzynarodowym. Immanuel Wallerstein, socjolog, rozwinął teorię systemów światowych, która podkreślała rolę globalnych struktur ekonomicznych w kształtowaniu rozwoju i niedorozwoju krajów.

Andre Gunder Frank

Andre Gunder Frank, amerykański socjolog i ekonomista, był jednym z głównych twórcy teorii zależności. Jego prace skupiały się na roli kolonializmu w tworzeniu i utrzymywaniu globalnych nierówności. Frank twierdził, że kolonializm nie tylko wyzyskiwał zasoby krajów peryferyjnych, ale także utrwalił struktury ekonomiczne i społeczne, które utrzymywały te kraje w stanie niedorozwoju. Frank krytykował teorie modernizacji, argumentując, że rozwoju nie można osiągnąć przez naśladowanie modeli zachodnich, ale przez zmianę globalnych struktur ekonomicznych i politycznych.

Raúl Prebisch

Raúl Prebisch, argentyński ekonomista, był jednym z pionierów teorii zależności i twórcą teorii “centrum i peryferii”. Prebisch analizował nierówności w handlu międzynarodowym i twierdził, że kraje peryferyjne są zmuszone do sprzedaży surowców po niskich cenach, a natomiast kupują produkty przetworzone od centrum po wysokich cenach. To prowadzi do transferu bogactwa od peryferii do centrum i utrzymuje kraje peryferyjne w stanie zależności. Prebisch zwracał uwagę na potrzebę zmiany globalnych struktur handlowych, aby kraje peryferyjne mogły osiągnąć niezależność ekonomiczną i rozwoju.

Immanuel Wallerstein

Immanuel Wallerstein, amerykański socjolog, rozwinął teorię systemów światowych, która jest szeroko postrzegana jako rozszerzenie teorii zależności. Wallerstein twierdził, że świat jest zorganizowany w system światowy, w którym kraje są podzielone na centrum, peryferie i półperyferie. Centrum kontroluje globalne struktury ekonomiczne i polityczne, wyzyskując zasoby peryferii. Półperyferie stanowią pośrednią grupę krajów, które mogą odgrywać rolę zarówno wyzyskiwanych, jak i wyzyskujących. Wallerstein podkreślał rolę globalnych sił ekonomicznych i politycznych w kształtowaniu rozwoju i niedorozwoju krajów.

Teoria zależności a systemy światowe

Teoria zależności jest ściśle powiązana z teorią systemów światowych, rozwiniętą przez Immanuela Wallersteina. Teoria systemów światowych rozszerza analizę teorii zależności, podkreślając rolę globalnych struktur ekonomicznych i politycznych w kształtowaniu rozwoju i niedorozwoju krajów. Wallerstein twierdzi, że świat jest zorganizowany w system światowy, w którym kraje są podzielone na centrum, peryferie i półperyferie. Teoria systemów światowych podkreśla rolę globalnej sieci handlowej w utrzymywaniu zależności między krajami i wpływ globalizacji na nierówności.

Teoria systemów światowych Wallersteina

Teoria systemów światowych Wallersteina twierdzi, że świat jest zorganizowany w system światowy, w którym kraje są podzielone na centrum, peryferie i półperyferie. Centrum kontroluje globalne struktury ekonomiczne i polityczne, wyzyskując zasoby peryferii. Półperyferie stanowią pośrednią grupę krajów, które mogą odgrywać rolę zarówno wyzyskiwanych, jak i wyzyskujących. Teoria systemów światowych podkreśla, że system światowy jest zorganizowany w sposób, który sprzyja bogactwu centrum kosztem peryferii.

Rola globalnej sieci handlowej

Teoria systemów światowych podkreśla rolę globalnej sieci handlowej w utrzymywaniu zależności między krajami. Centrum dominuje w handlu międzynarodowym, wykorzystując swoją przewagę technologiczną i kapitałową do kontrolowania cen surowców i produktów przetworzonych. Kraje peryferyjne są zmuszone do sprzedaży surowców po niskich cenach, a natomiast kupują produkty przetworzone od centrum po wysokich cenach. Ten nierówny wzór wymiany prowadzi do transferu bogactwa od peryferii do centrum i utrzymuje kraje peryferyjne w stanie zależności.

Wpływ globalizacji na nierówności

Teoria systemów światowych twierdzi, że globalizacja nie jest procesem neutralnym, ale wzmacnia istniejące nierówności między centrum a peryferiami. Globalizacja prowadzi do wzrostu handlu międzynarodowego, inwestycji zagranicznych i przepływu kapitału, ale te procesy są zdominowane przez kraje centrum. Kraje peryferyjne są często uwięzione w pułapce produkcji nisko przetworzonych produktów, co utrudnia im osiągnięcie niezależności ekonomicznej i rozwoju. Teoria systemów światowych podkreśla, że globalizacja jest procesem nierównym i prowadzi do wzrostu globalnych nierówności.

Krytyka teorii zależności

Teoria zależności, mimo swojej popularności, spotkała się z krytyką ze strony różnych naukowców. Jednym z głównych zarzutów jest to, że teoria zależności jest zbyt deterministyczna i nie dostatecznie uwzględnia czynniki wewnętrzne krajów rozwijających się. Krytycy twierdzą, że teoria zależności skupia się zbyt mocno na roli globalnych struktur i zaniedbuje wpływ czynników wewnętrznych, takich jak instytucje polityczne, kulturę i system edukacji. Teoria zależności jest także krytykowana za to, że nie oferuje konkretnych rozwiązań dla rozwoju krajów rozwijających się.

Ograniczenia metodologiczne

Krytycy teorii zależności zwracają uwagę na jej ograniczenia metodologiczne. Jednym z głównych zarzutów jest to, że teoria zależności jest zbyt deterministyczna i nie dostatecznie uwzględnia czynniki wewnętrzne krajów rozwijających się. Krytycy twierdzą, że teoria zależności skupia się zbyt mocno na roli globalnych struktur i zaniedbuje wpływ czynników wewnętrznych, takich jak instytucje polityczne, kulturę i system edukacji. Teoria zależności jest także krytykowana za to, że nie oferuje konkretnych rozwiązań dla rozwoju krajów rozwijających się.

Zaniedbanie czynników wewnętrznych

Jednym z głównych zarzutów wobec teorii zależności jest to, że teoria ta zaniedbuje wpływ czynników wewnętrznych na rozwój krajów rozwijających się. Krytycy twierdzą, że teoria zależności skupia się zbyt mocno na roli globalnych struktur i zaniedbuje wpływ czynników wewnętrznych, takich jak instytucje polityczne, kulturę i system edukacji. Według krytyków, teoria zależności nie dostatecznie wyjaśnia, w jaki sposób czynniki wewnętrzne mogą wpływać na rozwoju krajów rozwijających się i w jaki sposób mogą one przeciwdziałać negatywnym skutkom zależności od centrum.

Alternatywne podejścia

Krytyka teorii zależności doprowadziła do powstania alternatywnych podejść do analizy rozwoju i niedorozwoju krajów. Niektóre z tych podejść skupiają się na roli instytucji politycznych, gospodarczych i społecznych w kształtowaniu rozwoju. Inne podejścia podkreślają znaczenie inwestycji w kapitał ludzki, technologię i infrastrukturę. Teoria zależności jest ważnym punktem wyjścia do analizy globalnych nierówności, ale jej ograniczenia metodologiczne i zaniedbanie czynników wewnętrznych skłoniły naukowców do rozwoju alternatywnych podejść.

Znaczenie teorii zależności

Mimo krytyki, teoria zależności odegrała istotną rolę w kształtowaniu dyskusji na temat rozwoju i niedorozwoju krajów. Teoria zależności wpłynęła na badania nad rozwojem, zwracając uwagę na znaczenie globalnych struktur ekonomicznych i politycznych w kształtowaniu rozwoju i niedorozwoju. Teoria zależności wpłynęła także na międzynarodowe stosunki, podkreślając rolę nierówności i wyzysku w relacjach między państwami. Teoria zależności wprowadziła do dyskusji o globalnej sprawiedliwości pojęcie “długu historycznego”, który państwa rozwinięte mają wobec krajów rozwijających się za kolonializm i neokolonializm.

Wpływ na badania nad rozwojem

Teoria zależności miała istotny wpływ na badania nad rozwojem gospodarczym i społecznym krajów rozwijających się. Teoria zależności zwróciła uwagę na znaczenie globalnych struktur ekonomicznych i politycznych w kształtowaniu rozwoju i niedorozwoju. Teoria zależności podważyła dominujące w ówczesnym czasie teorie modernizacji, które zakładały, że wszystkie kraje mogą osiągnąć rozwoju gospodarczy przez naśladowanie modeli zachodnich. Teoria zależności wprowadziła do badań nad rozwojem nowe perspektywy i pokazała, że rozwoju nie można rozumieć w izolacji, ale w kontekście globalnych relacji i struktur.

Wpływ na międzynarodowe stosunki

Teoria zależności wpłynęła na rozumienie międzynarodowych stosunków, zwracając uwagę na rolę nierówności i wyzysku w relacjach między państwami. Teoria zależności podkreśliła, że relacje międzynarodowe nie są neutralne, ale są kształtowane przez globalne struktury ekonomiczne i polityczne, które sprzyjają bogactwu krajów rozwiniętych kosztem krajów rozwijających się. Teoria zależności wprowadziła do dyskusji o międzynarodowych stosunkach pojęcie “długu historycznego”, który państwa rozwinięte mają wobec krajów rozwijających się za kolonializm i neokolonializm.

Wpływ na dyskusję o globalnej sprawiedliwości

Teoria zależności wprowadziła do dyskusji o globalnej sprawiedliwości pojęcie “długu historycznego”, który państwa rozwinięte mają wobec krajów rozwijających się za kolonializm i neokolonializm. Teoria zależności podkreśla, że globalne nierówności nie są wynikiem losowych czynników, ale są wynikiem historycznych i współczesnych relacji między państwami rozwiniętymi a rozwijającymi się. Teoria zależności zwraca uwagę na potrzebę zmiany globalnych struktur ekonomicznych i politycznych, aby osiągnąć większą sprawiedliwość i równość w świecie.

Podsumowanie

Teoria zależności jest ważnym podejściem do analizy globalnych nierówności i relacji między państwami rozwiniętymi a rozwijającymi się. Teoria ta podkreśla rolę historycznych i współczesnych relacji kolonialnych i neokolonialnych w kształtowaniu nierówności globalnych. Mimo krytyki, teoria zależności wpłynęła na badania nad rozwojem, międzynarodowe stosunki i dyskusję o globalnej sprawiedliwości. Teoria zależności zachęca do refleksji nad globalnymi strukturami ekonomicznymi i politycznymi oraz ich wpływem na rozwoju krajów rozwijających się.