Teoria zachowania

Teoria zachowania⁚ Wprowadzenie

Teoria zachowania to dziedzina psychologii, która skupia się na badaniu i wyjaśnianiu zachowań organizmów, zarówno ludzi, jak i zwierząt․

Korzenie teorii zachowania sięgają XIX wieku, a jej rozwój został zainicjowany przez prace takich naukowców jak Iwan Pawłow, Edward Thorndike i John B․ Watson․

Kluczowe cechy teorii zachowania to nacisk na empiryczne badania, obiektywne pomiary zachowania i podkreślanie wpływu czynników środowiskowych na zachowanie․

1․1 Definicja teorii zachowania

Teoria zachowania, znana również jako behawioralizm, to dziedzina psychologii, która koncentruje się na badaniu i wyjaśnianiu obserwowalnych zachowań organizmów, zarówno ludzi, jak i zwierząt․ W przeciwieństwie do tradycyjnych podejść psychologicznych, które skupiały się na procesach mentalnych, teoria zachowania podkreśla znaczenie czynników środowiskowych i doświadczeń w kształtowaniu zachowania․ Głównym założeniem tej teorii jest to, że zachowanie jest wyuczone i może być modyfikowane poprzez manipulowanie bodźcami środowiskowymi․

W ramach teorii zachowania, zachowanie jest definiowane jako każdy obserwowalny i mierzalny akt organizmu, który może być zarejestrowany i zbadany․ Teoria ta odrzuca pojęcie “umysłu” jako nieobserwowalnego i niemierzalnego․ Zamiast tego skupia się na analizie relacji między bodźcami środowiskowymi, odpowiedziami organizmu i konsekwencjami tych odpowiedzi․ Podstawowym celem teorii zachowania jest zrozumienie mechanizmów uczenia się i tworzenie skutecznych metod modyfikacji zachowania․

1․2 Pochodzenie teorii zachowania

Korzenie teorii zachowania sięgają XIX wieku, a jej rozwój został zainicjowany przez prace kilku kluczowych naukowców․ Jednym z pionierów był Iwan Pawłow, rosyjski fizjolog, który przeprowadził słynne eksperymenty z uwarunkowaniem klasycznym na psach․ Pawłow odkrył, że poprzez powiązanie neutralnego bodźca (np․ dźwięku dzwonka) z bodźcem wywołującym naturalną reakcję (np․ jedzenie), można wywołać tę samą reakcję na sam neutralny bodziec․ To odkrycie stało się podstawą dla późniejszych badań nad uwarunkowaniem klasycznym․

Kolejnym ważnym krokiem w rozwoju teorii zachowania było wprowadzenie przez Edwarda Thorndike’a koncepcji uczenia się przez prób i błąd․ Thorndike przeprowadził eksperymenty z kotami zamkniętymi w skrzynkach, z których mogły wydostać się tylko poprzez wykonanie określonej czynności․ Zauważył, że koty stopniowo uczyły się rozwiązywać problem i wykonywać pożądaną czynność, a ich uczenie się było wzmocnione przez nagrodę (np․ jedzenie); To odkrycie doprowadziło do sformułowania prawa efektu, które głosi, że zachowania prowadzące do satysfakcjonujących konsekwencji są bardziej prawdopodobne w przyszłości․

1․3 Kluczowe cechy teorii zachowania

Teoria zachowania charakteryzuje się kilkoma kluczowymi cechami, które odróżniają ją od innych podejść psychologicznych․ Pierwszą z nich jest nacisk na empiryczne badania․ Teoria zachowania opiera się na danych empirycznych zebranych w kontrolowanych eksperymentach․ Naukowcy stosujący to podejście starają się zidentyfikować konkretne czynniki środowiskowe, które wpływają na zachowanie i zmierzyć te wpływy w sposób obiektywny․ Drugą kluczową cechą jest obiektywne mierzenie zachowania․ Teoria zachowania podkreśla znaczenie precyzyjnych i obiektywnych pomiarów zachowania․ Zamiast opierać się na subiektywnych relacjach, naukowcy skupiają się na obserwowalnych i mierzalnych aspektach zachowania․

Trzecią ważną cechą jest podkreślanie wpływu czynników środowiskowych na zachowanie․ Teoria zachowania zakłada, że zachowanie jest wyuczone i kształtowane przez doświadczenia․ Oznacza to, że czynniki środowiskowe, takie jak bodźce, nagrody i kary, odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu zachowania․ Ostatnią, kluczową cechą jest skupienie się na modyfikacji zachowania․ Teoria zachowania nie tylko stara się wyjaśnić zachowanie, ale także opracować skuteczne metody modyfikacji zachowania․ W oparciu o zasady uczenia się, naukowcy opracowują strategie i techniki, które pomagają zmienić niepożądane zachowania i promować zachowania pożądane․

Podstawowe koncepcje teorii zachowania

Teoria zachowania opiera się na kilku kluczowych koncepcjach, które stanowią podstawę jej wyjaśnień i zastosowań․

2․1 Behawioralizm⁚ Podstawy teoretyczne

Behawioralizm, będący podstawą teoretyczną teorii zachowania, opiera się na założeniu, że zachowanie jest wyuczone i może być modyfikowane poprzez manipulowanie czynnikami środowiskowymi․ Kluczową koncepcją behawioralizmu jest to, że zachowanie jest wynikiem interakcji między organizmem a jego środowiskiem․ Behawioraliści koncentrują się na obserwowalnych i mierzalnych aspektach zachowania, odrzucając pojęcie “umysłu” jako nieobserwowalnego i niemierzalnego․ Zamiast tego skupiają się na analizie relacji między bodźcami środowiskowymi, odpowiedziami organizmu i konsekwencjami tych odpowiedzi․

Behawioralizm zakłada, że uczenie się zachodzi poprzez skojarzenia między bodźcami i odpowiedziami․ Organizm uczy się, że pewne bodźce są związane z określonymi konsekwencjami, a w rezultacie modyfikuje swoje zachowanie, aby uzyskać pożądane rezultaty․ Behawioralizm opiera się na empirycznych badaniach i eksperymentach, aby zweryfikować swoje teorie․ Naukowcy prowadzą kontrolowane eksperymenty, aby zidentyfikować konkretne czynniki środowiskowe, które wpływają na zachowanie i zmierzyć te wpływy w sposób obiektywny․

2;2 Uczenie się⁚ Podstawowe rodzaje

Teoria zachowania wyróżnia dwa podstawowe rodzaje uczenia się⁚ uwarunkowanie klasyczne i uwarunkowanie instrumentalne (operacyjne)․ Uwarunkowanie klasyczne, opisane przez Iwana Pawłowa, polega na tworzeniu skojarzenia między neutralnym bodźcem a bodźcem wywołującym naturalną reakcję․ W wyniku tego skojarzenia neutralny bodziec zaczyna wywoływać tę samą reakcję, co bodziec pierwotny․ Na przykład, jeśli dźwięk dzwonka (neutralny bodziec) jest wielokrotnie powiązany z podaniem jedzenia (bodziec wywołujący naturalną reakcję ślinienia), to sam dźwięk dzwonka zacznie wywoływać ślinienie u psa․

Uwarunkowanie instrumentalne (operacyjne), opisane przez Edwarda Thorndike’a, polega na uczeniu się poprzez skojarzenie między zachowaniem a jego konsekwencjami․ Zachowania, które prowadzą do satysfakcjonujących konsekwencji (np․ nagród), są bardziej prawdopodobne w przyszłości, podczas gdy zachowania, które prowadzą do nieprzyjemnych konsekwencji (np․ kar), są mniej prawdopodobne․ Na przykład, jeśli dziecko otrzyma nagrodę za posprzątanie swojego pokoju (satysfakcjonująca konsekwencja), to prawdopodobnie będzie sprzątać częściej w przyszłości․ Z kolei, jeśli dziecko zostanie ukarane za nieposłuszeństwo (nieprzyjemna konsekwencja), to prawdopodobnie będzie mniej prawdopodobne, że będzie nieposłuszne w przyszłości․

2․2․1 Uwarunkowanie klasyczne

Uwarunkowanie klasyczne, opisane przez Iwana Pawłowa, jest procesem uczenia się, w którym neutralny bodziec staje się zdolny do wywołania reakcji, która pierwotnie była wywoływana przez inny bodziec․ W klasycznym eksperymencie Pawłowa, psy uczyły się kojarzyć dźwięk dzwonka (neutralny bodziec) z podaniem jedzenia (bodziec wywołujący naturalną reakcję ślinienia)․ Po wielokrotnym powiązaniu tych dwóch bodźców, psy zaczęły ślinić się na sam dźwięk dzwonka, nawet bez obecności jedzenia․

W uwarunkowaniu klasycznym, kluczowe znaczenie ma powtarzanie skojarzeń między bodźcami․ Im częściej neutralny bodziec jest powiązany z bodźcem wywołującym naturalną reakcję, tym silniejsze staje się skojarzenie i tym bardziej prawdopodobne jest, że neutralny bodziec wywoła reakcję․ Uwarunkowanie klasyczne jest powszechnym zjawiskiem, które można zaobserwować w wielu aspektach życia, takich jak reakcje na dźwięki, zapachy, obrazy i słowa․ Na przykład, zapach świeżo upieczonego ciasta może wywołać uczucie przyjemności i nostalgii, ponieważ został on powiązany z pozytywnymi doświadczeniami z przeszłości․

2․2․2 Uwarunkowanie instrumentalne (operacyjne)

Uwarunkowanie instrumentalne, znane również jako uwarunkowanie operacyjne, opisane przez Edwarda Thorndike’a, jest procesem uczenia się, w którym zachowanie jest modyfikowane przez jego konsekwencje․ Jeśli zachowanie prowadzi do satysfakcjonujących konsekwencji (np․ nagród), to jest bardziej prawdopodobne, że będzie powtarzane w przyszłości․ Z drugiej strony, jeśli zachowanie prowadzi do nieprzyjemnych konsekwencji (np․ kar), to jest mniej prawdopodobne, że będzie powtarzane․ Kluczową zasadą uwarunkowania instrumentalnego jest prawo efektu, które głosi, że zachowania prowadzące do satysfakcjonujących konsekwencji są bardziej prawdopodobne w przyszłości․

W uwarunkowaniu instrumentalnym, organizm uczy się, że pewne zachowania są związane z określonymi konsekwencjami․ Na przykład, jeśli dziecko otrzyma nagrodę za posprzątanie swojego pokoju, to prawdopodobnie będzie sprzątać częściej w przyszłości, ponieważ skojarzyło sprzątanie z nagrodą․ Z kolei, jeśli dziecko zostanie ukarane za nieposłuszeństwo, to prawdopodobnie będzie mniej prawdopodobne, że będzie nieposłuszne w przyszłości, ponieważ skojarzyło nieposłuszeństwo z karą․ Uwarunkowanie instrumentalne jest powszechnym zjawiskiem, które można zaobserwować w wielu aspektach życia, takich jak uczenie się nowych umiejętności, kształtowanie nawyków, a także w terapii behawioralnej․

2․3 Wzmocnienie i kara

Wzmocnienie i kara to kluczowe koncepcje w teorii zachowania, które odgrywają znaczącą rolę w kształtowaniu i modyfikowaniu zachowania․ Wzmocnienie to każdy bodziec lub zdarzenie, które zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania․ Istnieją dwa rodzaje wzmocnień⁚ wzmocnienie pozytywne i wzmocnienie negatywne․ Wzmocnienie pozytywne polega na dodaniu czegoś przyjemnego, aby zwiększyć prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania․ Na przykład, podanie dziecku cukierka za posprzątanie pokoju jest wzmocnieniem pozytywnym․ Wzmocnienie negatywne polega na usunięciu czegoś nieprzyjemnego, aby zwiększyć prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania․ Na przykład, usunięcie obowiązku sprzątania pokoju po wykonaniu zadania domowego jest wzmocnieniem negatywnym․

Kara to każdy bodziec lub zdarzenie, które zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania․ Istnieją dwa rodzaje kar⁚ kara pozytywna i kara negatywna․ Kara pozytywna polega na dodaniu czegoś nieprzyjemnego, aby zmniejszyć prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania․ Na przykład, danie dziecku klapsa za nieposłuszeństwo jest karą pozytywną․ Kara negatywna polega na usunięciu czegoś przyjemnego, aby zmniejszyć prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania․ Na przykład, odebranie dziecku zabawki za nieposłuszeństwo jest karą negatywną․

2․3․1 Rodzaje wzmocnień

Wzmocnienie, jak już wspomniano, to każdy bodziec lub zdarzenie, które zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania․ W teorii zachowania wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje wzmocnień⁚ wzmocnienie pozytywne i wzmocnienie negatywne․ Wzmocnienie pozytywne polega na dodaniu czegoś przyjemnego, aby zwiększyć prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania․ Przykładem wzmocnienia pozytywnego jest podanie dziecku cukierka za posprzątanie pokoju․ Dziecko uczy się, że sprzątanie pokoju jest związane z przyjemnym bodźcem (cukierkiem), co zwiększa prawdopodobieństwo, że będzie sprzątać w przyszłości․

Wzmocnienie negatywne polega na usunięciu czegoś nieprzyjemnego, aby zwiększyć prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania․ Przykładem wzmocnienia negatywnego jest usunięcie obowiązku sprzątania pokoju po wykonaniu zadania domowego․ Dziecko uczy się, że wykonanie zadania domowego jest związane z usunięciem nieprzyjemnego bodźca (obowiązku sprzątania), co zwiększa prawdopodobieństwo, że będzie wykonywać zadania domowe w przyszłości․ Zarówno wzmocnienie pozytywne, jak i negatywne są skutecznymi narzędziami modyfikacji zachowania, ale ważne jest, aby je stosować w sposób odpowiedzialny i etyczny․

2․3․2 Rodzaje kar

Kara to każdy bodziec lub zdarzenie, które zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania․ Podobnie jak wzmocnienie, kara może być pozytywna lub negatywna․ Kara pozytywna polega na dodaniu czegoś nieprzyjemnego, aby zmniejszyć prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania․ Na przykład, danie dziecku klapsa za nieposłuszeństwo jest karą pozytywną․ Dziecko uczy się, że nieposłuszeństwo jest związane z nieprzyjemnym bodźcem (klapasem), co zmniejsza prawdopodobieństwo, że będzie nieposłuszne w przyszłości․ Kara pozytywna jest jednak często kontrowersyjna i może prowadzić do negatywnych skutków ubocznych, takich jak agresja i lęk․

Kara negatywna polega na usunięciu czegoś przyjemnego, aby zmniejszyć prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania․ Na przykład, odebranie dziecku zabawki za nieposłuszeństwo jest karą negatywną․ Dziecko uczy się, że nieposłuszeństwo jest związane z usunięciem przyjemnego bodźca (zabawki), co zmniejsza prawdopodobieństwo, że będzie nieposłuszne w przyszłości․ Kara negatywna jest często bardziej skuteczna niż kara pozytywna, ponieważ nie wiąże się z fizycznym bólem lub agresją․ Jednakże, ważne jest, aby kara była stosowana w sposób konsekwentny i sprawiedliwy, aby uniknąć negatywnych skutków ubocznych․

2․4 Motywacja w teorii zachowania

Motywacja odgrywa kluczową rolę w teorii zachowania, ponieważ wpływa na to, jak często i z jaką intensywnością organizm angażuje się w określone zachowania․ Teoria zachowania podkreśla, że motywacja jest wynikiem interakcji między czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi․ Czynniki wewnętrzne, takie jak potrzeby, pragnienia i cele, wpływają na to, co jest dla organizmu motywujące․ Na przykład, pragnienie jedzenia może motywować osobę do poszukiwania pożywienia․ Czynniki zewnętrzne, takie jak nagrody, kary i bodźce społeczne, również wpływają na motywację․

Wzmocnienie, zarówno pozytywne, jak i negatywne, odgrywa kluczową rolę w motywacji․ Nagrody, które są formą wzmocnienia pozytywnego, zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania, ponieważ są postrzegane jako coś przyjemnego․ Kary, które są formą wzmocnienia negatywnego, również wpływają na motywację, ale w kierunku zmniejszenia prawdopodobieństwa wystąpienia zachowania․ Bodźce społeczne, takie jak pochwała, uznanie i akceptacja, również mogą być motywujące, ponieważ zaspokajają potrzeby społeczne i przynależności․

Zastosowania teorii zachowania

Zasady i koncepcje teorii zachowania znajdują szerokie zastosowanie w wielu dziedzinach․

3․1 Modyfikacja zachowania

Modyfikacja zachowania to zastosowanie zasad teorii zachowania w celu zmiany niepożądanych zachowań i promowania zachowań pożądanych․ Techniki modyfikacji zachowania opierają się na zasadach uczenia się, takich jak wzmocnienie, kara, kształtowanie i modelowanie․ Głównym celem modyfikacji zachowania jest zmiana zachowania poprzez manipulowanie czynnikami środowiskowymi, które je wpływają․ Techniki modyfikacji zachowania są często stosowane w terapii behawioralnej, edukacji, wychowaniu i zarządzaniu․

W terapii behawioralnej, modyfikacja zachowania jest wykorzystywana do leczenia różnych zaburzeń psychicznych, takich jak fobie, depresja, uzależnienia i zaburzenia odżywiania․ Techniki modyfikacji zachowania są również stosowane w edukacji, aby pomóc uczniom w nauce, poprawie zachowania i rozwijaniu umiejętności społecznych․ W wychowaniu, modyfikacja zachowania może być wykorzystywana do kształtowania pożądanych zachowań u dzieci, takich jak sprzątanie pokoju, wykonywanie zadań domowych i przestrzeganie zasad․ W zarządzaniu, modyfikacja zachowania może być wykorzystywana do zwiększenia produktywności, poprawy bezpieczeństwa i zmniejszenia absencji w pracy․

3․2 Terapia poznawczo-behawioralna (CBT)

Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) to rodzaj terapii psychologicznej, która łączy elementy teorii poznawczej i behawioralnej․ CBT zakłada, że nasze myśli, uczucia i zachowania są ze sobą wzajemnie powiązane i wpływają na siebie․ W CBT, terapeuta pomaga pacjentowi zidentyfikować i zmienić negatywne myśli, uczucia i zachowania, które przyczyniają się do jego problemów․ CBT opiera się na zasadzie, że poprzez zmianę sposobu myślenia i zachowania, można zmienić również swoje uczucia i poprawić swoje samopoczucie․

CBT jest często stosowana w leczeniu różnych zaburzeń psychicznych, takich jak depresja, lęk, zaburzenia odżywiania, uzależnienia i zaburzenia osobowości․ Techniki CBT obejmują identyfikację negatywnych myśli, kwestionowanie ich prawdziwości, tworzenie bardziej adaptacyjnych myśli, ćwiczenie nowych zachowań i rozwijanie umiejętności radzenia sobie ze stresem․ CBT jest uważana za skuteczne podejście terapeutyczne, które pomaga pacjentom w odzyskaniu kontroli nad swoim życiem i poprawie jakości życia․

3․3 Analiza zachowania stosowana (ABA)

Analiza zachowania stosowana (ABA) to dziedzina psychologii, która wykorzystuje zasady teorii zachowania do rozwiązywania problemów behawioralnych w różnych kontekstach, takich jak edukacja, zdrowie, praca i życie rodzinne․ ABA opiera się na empirycznych badaniach i stosuje precyzyjne metody pomiaru i analizy zachowania․ Głównym celem ABA jest zwiększenie częstotliwości zachowań pożądanych i zmniejszenie częstotliwości zachowań niepożądanych poprzez manipulowanie czynnikami środowiskowymi, które wpływają na zachowanie․

ABA jest często stosowana w leczeniu osób z autyzmem, zaburzeniami rozwojowymi i innymi problemami behawioralnymi․ Techniki ABA obejmują wzmocnienie, kształtowanie, modelowanie, zanikanie i karę․ ABA jest uważana za skuteczne podejście do poprawy umiejętności społecznych, komunikacyjnych i poznawczych u osób z autyzmem․ ABA jest również stosowana w innych dziedzinach, takich jak edukacja, gdzie pomaga w nauce, poprawie zachowania i rozwijaniu umiejętności społecznych u uczniów․ ABA jest również wykorzystywana w pracy, aby zwiększyć produktywność, poprawić bezpieczeństwo i zmniejszyć absencję w pracy․

Zalety teorii zachowania

Teoria zachowania charakteryzuje się wieloma zaletami, które czynią ją wartościowym narzędziem dla badaczy i praktyków․

4․1 Skuteczność w modyfikowaniu zachowań

Jedną z najważniejszych zalet teorii zachowania jest jej skuteczność w modyfikowaniu zachowań․ Zasady uczenia się, takie jak wzmocnienie, kara, kształtowanie i modelowanie, zostały udowodnione empirycznie jako skuteczne w zmienianiu zarówno pożądanych, jak i niepożądanych zachowań․ Techniki modyfikacji zachowania są szeroko stosowane w terapii behawioralnej, edukacji, wychowaniu i zarządzaniu, a ich skuteczność została potwierdzona w licznych badaniach․

Modyfikacja zachowania jest szczególnie skuteczna w leczeniu zaburzeń psychicznych, takich jak fobie, depresja, uzależnienia i zaburzenia odżywiania․ Techniki modyfikacji zachowania są również stosowane z powodzeniem w edukacji, aby pomóc uczniom w nauce, poprawie zachowania i rozwijaniu umiejętności społecznych․ W wychowaniu, modyfikacja zachowania może być wykorzystywana do kształtowania pożądanych zachowań u dzieci, takich jak sprzątanie pokoju, wykonywanie zadań domowych i przestrzeganie zasad․ W zarządzaniu, modyfikacja zachowania może być wykorzystywana do zwiększenia produktywności, poprawy bezpieczeństwa i zmniejszenia absencji w pracy․

4․2 Empiryczne podstawy teorii

Teoria zachowania opiera się na solidnych podstawach empirycznych․ Jej zasady i koncepcje zostały zweryfikowane w licznych kontrolowanych badaniach, które dostarczyły przekonujących dowodów na ich skuteczność․ Naukowcy stosujący teorię zachowania prowadzą eksperymenty, aby zidentyfikować konkretne czynniki środowiskowe, które wpływają na zachowanie i zmierzyć te wpływy w sposób obiektywny․ Teoria ta kładzie nacisk na obiektywne pomiary zachowania, co pozwala na dokładną analizę danych i wnioskowanie o przyczynach i skutkach zachowania․

Empiryczne podstawy teorii zachowania czynią ją bardziej wiarygodną i wiarygodną niż inne podejścia psychologiczne, które opierają się na mniej empirycznych lub subiektywnych dowodach․ Teoria ta jest stale rozwijana i doskonalona poprzez nowe badania i eksperymenty, co pozwala na ciągłe aktualizowanie wiedzy o zachowaniu i jego mechanizmach․

4․3 Szerokie zastosowanie w różnych dziedzinach

Teoria zachowania ma szerokie zastosowanie w wielu dziedzinach, co świadczy o jej uniwersalności i praktycznej wartości․ Zasady i koncepcje teorii zachowania są wykorzystywane w terapii behawioralnej, edukacji, wychowaniu, zarządzaniu, zdrowiu publicznym, a także w badaniach nad zwierzętami․ W terapii behawioralnej, teoria zachowania jest stosowana do leczenia różnych zaburzeń psychicznych, takich jak fobie, depresja, uzależnienia i zaburzenia odżywiania․ W edukacji, teoria zachowania pomaga w nauce, poprawie zachowania i rozwijaniu umiejętności społecznych u uczniów․

W wychowaniu, teoria zachowania jest wykorzystywana do kształtowania pożądanych zachowań u dzieci, takich jak sprzątanie pokoju, wykonywanie zadań domowych i przestrzeganie zasad․ W zarządzaniu, teoria zachowania pomaga zwiększyć produktywność, poprawić bezpieczeństwo i zmniejszyć absencję w pracy․ W zdrowiu publicznym, teoria zachowania jest stosowana do promowania zdrowych nawyków, takich jak zdrowe odżywianie, aktywność fizyczna i rzucenie palenia․ W badaniach nad zwierzętami, teoria zachowania jest wykorzystywana do zrozumienia i modyfikowania zachowań zwierząt, co ma zastosowanie w hodowli, tresurze i ochronie gatunków․