Protobionty⁚ Definicja, Pochodzenie i Właściwości
Protobionty to hipotetyczne struktury, które uważane są za prekursory pierwszych komórek na Ziemi.
1. Wprowadzenie⁚ Protobionty jako Prekursory Życia
Zagadka pochodzenia życia na Ziemi fascynuje naukowców od wieków. Jednym z kluczowych etapów w tym procesie jest pojawienie się protobiontów ⸺ hipotetycznych struktur, które uważane są za prekursory pierwszych komórek. Protobionty nie były jeszcze prawdziwymi komórkami, ale posiadały pewne cechy charakterystyczne dla organizmów żywych, takie jak membrana otaczająca wewnętrzną przestrzeń, proste reakcje biochemiczne i zdolność do samoorganizacji.
Badanie protobiontów ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia abiogenezy ⸺ procesu przejścia od materii nieożywionej do życia. Protobionty stanowią pomost między prebiotycznym światem wczesnej Ziemi, a pierwszymi formami życia komórkowego.
Wczesne protobionty prawdopodobnie powstały z samoczynnego zgromadzenia biomolekuł w prebiotycznym środowisku. Te proste struktury ewoluowały w czasie, nabywając coraz bardziej skomplikowane funkcje, aż wreszcie doprowadziły do powstania pierwszych komórek.
2. Definicja Protobiontów
Protobionty to struktury prebiotyczne, które wykazują pewne cechy charakterystyczne dla życia, ale nie są jeszcze prawdziwymi komórkami. Są to samoczynne zgromadzenia biomolekuł, takich jak RNA, DNA i białka, otoczone membraną. Membrana ta odgrywa kluczową rolę w kompartmentacji, czyli oddzielaniu wewnętrznej przestrzeni protobiontu od otoczenia.
Protobionty nie posiadają jeszcze pełnego aparatu genetycznego ani skomplikowanych mechanizmów metabolicznych charakterystycznych dla komórek. Jednakże wykazują pewne właściwości typowe dla życia, takie jak⁚
- Samoorganizacja⁚ Zdolność do samoczynnego tworzenia struktury i funkcji.
- Samoreplikacja⁚ Zdolność do powielania informacji genetycznej.
- Metabolizm⁚ Proste reakcje biochemiczne zachodzące we wnętrzu protobiontu.
Protobionty są uważane za pośredni etap w ewolucji życia, pomiędzy prebiotycznymi molekułami a pierwszymi komórkami.
3. Pochodzenie Protobiontów⁚ Abiogeneza i Prebiotyczne Środowisko
Pochodzenie protobiontów wiąże się ściśle z abiogenezą ⎼ procesem przejścia od materii nieożywionej do życia. Wczesna Ziemia, ok. 4 miliardy lat temu, charakteryzowała się bardzo różnym środowiskiem od obecnego. Atmosfera była pozbawiona tlenu i bogata w gazów wulkanicznych, takich jak metan ($CH_4$), amoniak ($NH_3$), wodór ($H_2$) i dwutlenek węgla ($CO_2$). W tych warunkach zachodziły reakcje chemiczne, które doprowadziły do powstania prostych organicznych molekuł, takich jak aminokwasy, nukleotydy i cukry.
Te organiczne molekuły gromadziły się w wodnych rozwiązaniach na wczesnej Ziemi, tworząc tzw. “prebiotyczną zupę”; W tym środowisku zachodziły samoczynne procesy samoreplikacji i samoorganizacji, które doprowadziły do powstania pierwszych protobiontów.
3.1. Abiogeneza⁚ Od Materii Nieożywionej do Życia
Abiogeneza to proces, który doprowadził do powstania życia z materii nieożywionej. Jest to jeden z najbardziej fascynujących i złożonych problemów w nauce. Choć dokładny mechanizm abiogenezy pozostaje nieznany, naukowcy zgromadzili liczne dowody sugerujące, że życie na Ziemi powstało w sposób naturalny z materii nieożywionej.
Kluczowym elementem abiogenezy jest powstanie pierwszych samoreplikujących się molekuł, prawdopodobnie RNA. RNA jest mniejszą i prostszą molekułą od DNA i może pełnić zarówno rolę nośnika informacji genetycznej, jak i katalizatora reakcji chemicznych. Uważa się, że wczesne formy życia opierały się głównie na RNA, a DNA ewoluowało później.
Abiogeneza jest procesem bardzo złożonym i wymaga specyficznych warunków środowiskowych; Naukowcy przeprowadzają liczne eksperymenty w laboratorium, aby zrozumieć mechanizmy abiogenezy i odtworzyć warunki panujące na wczesnej Ziemi.
3.2. Prebiotyczne Środowisko⁚ Wczesna Ziemia i Prekursory Życia
Wczesna Ziemia, ok. 4 miliardy lat temu, była miejscem bardzo różnym od obecnego. Atmosfera była pozbawiona tlenu i bogata w gazów wulkanicznych, takich jak metan ($CH_4$), amoniak ($NH_3$), wodór ($H_2$) i dwutlenek węgla ($CO_2$). W tych warunkach zachodziły reakcje chemiczne, które doprowadziły do powstania prostych organicznych molekuł, takich jak aminokwasy, nukleotydy i cukry.
Uważa się, że wczesne protobionty powstały w wodnym środowisku, prawdopodobnie w pobliżu hydrotermalnych kominów wulkanicznych lub w basenach wody na wulkanicznych wyspach. Te miejsca charakteryzowały się wysoką temperaturą, obecnością metali i energią chemiczną, co sprzyjało reakcjom chemicznym prowadzącym do powstania organicznych molekuł.
Wczesne protobionty miały prawdopodobnie bardzo prostą strukturę i funkcjonowały w bardzo prymitywnym środowisku. Jednakże z czasem ewoluowały, nabywając coraz bardziej skomplikowane funkcje, aż wreszcie doprowadziły do powstania pierwszych komórek.
4. Model Protobiontów⁚ Struktura i Funkcje
Protobionty, jako hipotetyczne struktury prebiotyczne, nie posiadają jednego ustalonego modelu. Naukowcy proponują różne modele protobiontów, opierając się na obecnej wiedzy o wczesnym życiu i procesach abiogenezy.
W ogólnym rozważaniu, protobionty są uważane za struktury otoczone membraną, która oddziela ich wewnętrzną przestrzeń od otoczenia. Membrana ta może być zbudowana z lipidów lub innych amfifilowych molekuł, które samoczynnie tworzą dwuwarstwę lipidową. Wewnątrz protobiontu znajdują się biomolekuły, takie jak RNA, DNA i białka, które mogą brać udział w prostych reakcjach biochemicznych.
Protobionty mogą również wykazywać pewne właściwości typowe dla życia, takie jak samoreplikacja i samoorganizacja. Samoreplikacja polega na powielaniu informacji genetycznej, a samoorganizacja na tworzeniu struktury i funkcji.
4.1. Membrany⁚ Kompartmentacja i Ochrona
Membrana jest kluczowym elementem struktury protobiontów. Pełni ona dwie główne funkcje⁚ kompartmentację i ochronę. Kompartmentacja polega na oddzieleniu wewnętrznej przestrzeni protobiontu od otoczenia, tworząc odrębne środowisko dla reakcji biochemicznych. Membrana umożliwia koncentrację biomolekuł we wnętrzu protobiontu, co zwiększa prawdopodobieństwo ich wzajemnego oddziaływania i tworzenia kompleksów.
Ochrona jest drugą ważną funkcją membrany. Chroni ona wewnętrzne składniki protobiontu przed szkodliwym wpływem środowiska zewnętrznego. Membrana reguluje przepływ substancji do i z protobiontu, umożliwiając pobieranie potrzebnych substancji i usuwanie produktów odpadowych.
Wczesne membrany protobiontów były prawdopodobnie bardzo proste i nie miały tak skomplikowanej struktury jak membrany komórek obecnych organizmów. Jednakże pełniły one kluczową rolę w ewolucji życia, umożliwiając powstanie odrębnych systemów biochemicznych i zapewnienie ochrony przed środowiskiem.
4.2. Biomolekuły⁚ RNA, DNA i Białka
Wewnątrz protobiontów znajdowały się biomolekuły, które odgrywały kluczową rolę w ich funkcjach i ewolucji. Do najważniejszych biomolekuł należą RNA, DNA i białka.
RNA jest uważany za pierwszą molekułę genetyczną w ewolucji życia. Może pełnić zarówno rolę nośnika informacji genetycznej, jak i katalizatora reakcji chemicznych; W wczesnych protobiontach RNA prawdopodobnie odgrywał główną rolę w replikacji i ekspresji genów.
DNA ewoluowało później i zostało głównym nośnikiem informacji genetycznej w komórkach. DNA jest bardziej stabilne od RNA i lepiej nadaje się do przechowywania długich sekwencji genetycznych.
Białka są głównymi wykonawcami funkcji w komórkach. Pełnią różne role, takie jak kataliza reakcji chemicznych, transport substancji, strukturalne podparcie i ochrona komórki.
4.3. Metabolity⁚ Proste Reakcje Biochemiczne
Wewnątrz protobiontów zachodziły proste reakcje biochemiczne, które można uznać za prekursory metabolizmu w komórkach. Reakcje te były prawdopodobnie katalizowane przez RNA lub proste białka.
Jednym z najważniejszych aspektów metabolizmu protobiontów było pozyskiwanie energii. Protobionty prawdopodobnie wykorzystywały różne źródła energii, takie jak światło słoneczne, reakcje chemiczne w środowisku lub rozpad prostych molekuł organicznych.
Innym ważnym aspektem metabolizmu protobiontów była synteza biomolekuł. Protobionty musiały syntetyzować własne białka, RNA i inne składniki strukturalne z prostych molekuł organicznych dostępnych w środowisku.
Metabolity protobiontów były prawdopodobnie bardzo proste w porównaniu z skomplikowanymi szlakami metabolicznymi w komórkach. Jednakże były one kluczowe dla przetrwania i ewolucji tych wczesnych struktur.
5. Właściwości Protobiontów⁚ Samoreplikacja i Samoorganizacja
Protobionty wykazywały dwie kluczowe właściwości, które odróżniały je od prostych zgromadzeń molekuł i czyniły je prekursorem życia⁚ samoreplikację i samoorganizacja.
Samoreplikacja polega na powielaniu informacji genetycznej. Wczesne protobionty prawdopodobnie opierały się na RNA jako nośniku informacji genetycznej. RNA jest mniejszą i prostszą molekułą od DNA i może pełnić zarówno rolę nośnika informacji genetycznej, jak i katalizatora reakcji chemicznych. Uważa się, że wczesne formy życia opierały się głównie na RNA, a DNA ewoluowało później.
Samoorganizacja polega na samoczynnym tworzeniu struktury i funkcji. Protobionty musiały być w stanie samoczynnie zgromadzić biomolekuły i utworzyć membranę, aby stworzyć odrębne środowisko wewnętrzne. Samoorganizacja była kluczowa dla powstania pierwszych komórek i rozwoju życia.
5.1. Samoreplikacja⁚ Powielanie Informacji Genetycznej
Samoreplikacja to kluczowa właściwość życia. Polega na powielaniu informacji genetycznej, co umożliwia przekazywanie cech z pokolenia na pokolenie. Wczesne protobionty prawdopodobnie opierały się na RNA jako nośniku informacji genetycznej. RNA jest mniejszą i prostszą molekułą od DNA i może pełnić zarówno rolę nośnika informacji genetycznej, jak i katalizatora reakcji chemicznych. Uważa się, że wczesne formy życia opierały się głównie na RNA, a DNA ewoluowało później.
Samoreplikacja RNA była prawdopodobnie bardzo nieskuteczna i często powodowała błędy w kopiowaniu sekwencji. Jednakże błędy te mogły być źródłem zmienności genetycznej, która jest kluczowa dla ewolucji. W czasie ewolucji protobiontów mechanizmy samoreplikacji ulegały ulepszaniu, a błędy kopiowania stały się rzadsze.
Samoreplikacja była kluczowa dla przetrwania i ewolucji protobiontów. Umożliwiała im rozprzestrzenianie się i przystosowywanie się do zmieniającego się środowiska.
5.2. Samoorganizacja⁚ Powstawanie Struktury i Funkcji
Samoorganizacja to zdolność systemu do samoczynnego tworzenia struktury i funkcji. W kontekście protobiontów samoorganizacja polega na samoczynnym zgromadzeniu biomolekuł i utworzeniu membrany, która oddziela wewnętrzną przestrzeń protobiontu od otoczenia.
Samoorganizacja była prawdopodobnie wynikiem współdziałania różnych sił fizycznych i chemicznych panujących w prebiotycznym środowisku. Na przykład, lipidy mogły samoczynnie tworzyć dwuwarstwę lipidową, która stanowi podstawę membrany. Biomolekuły mogły się zgromadzić we wnętrzu protobiontu dzięki oddziaływaniom elektrostatycznym i hydropatycznym.
Samoorganizacja była kluczowa dla powstania pierwszych komórek. Umożliwiła protobiontom stworzenie odrębnego środowiska wewnętrznego, w którym mogły zachodzić reakcje biochemiczne i rozwijać się funkcje życiowe.
6. Teorie Powstawania Protobiontów
Istnieje wiele teorii na temat powstawania protobiontów. Niektóre z najbardziej popularnych to⁚
- Mikrocząsteczki i koacerwaty⁚ Teorie te zakładają, że protobionty powstały z samoczynnego zgromadzenia prostych molekuł organicznych, takich jak aminokwasy i nukleotydy, w wodnych rozwiązaniach. Mikrocząsteczki to proste struktury kulkowe tworzone przez samoczynne zgromadzenie molekuł. Koacerwaty to krople wody otoczone cienką warstwą molekuł organicznych.
- Pęcherzyki⁚ Teorie te zakładają, że protobionty powstały z samoczynnego zgromadzenia lipidów w wodnych rozwiązaniach. Lipidy są amfifilowymi molekułami, które samoczynnie tworzą dwuwarstwę lipidową, która stanowi podstawę membrany. Pęcherzyki lipidowe mogą powstawać samoczynnie w wodnych rozwiązaniach i mogą zawierać we wnętrzu inne molekuły organiczne.
W przyszłości badania nad protobiontami mogą przynieść nowe teorie i modele opisujące ich powstawanie.
6.1. Mikrocząsteczki i Koacerwaty
Jedną z pierwszych teorii opisujących powstawanie protobiontów była teoria mikrocząsteczek i koacerwatów. W latach 30. XX wieku Oparin i Haldane niezależnie od siebie zasugerowali, że proste molekuły organiczne, takie jak aminokwasy, nukleotydy i cukry, mogły samoczynnie zgromadzić się w wodnych rozwiązaniach na wczesnej Ziemi, tworząc tzw. “prebiotyczną zupę”.
W tym środowisku molekuły organiczne mogły się samoczynnie organizować w proste struktury, takie jak mikrocząsteczki i koacerwaty. Mikrocząsteczki to proste struktury kulkowe tworzone przez samoczynne zgromadzenie molekuł. Koacerwaty to krople wody otoczone cienką warstwą molekuł organicznych.
Teorie mikrocząsteczek i koacerwatów zostały potwierdzone przez eksperymenty laboratoryjne. Naukowcy potrafili stworzyć mikrocząsteczki i koacerwaty w laboratorium z prostych molekuł organicznych.
6.2; Pęcherzyki⁚ Samoczynne Zgromadzenia
Inna popularna teoria na temat powstawania protobiontów opiera się na samoczynnym zgromadzeniu lipidów w wodnych rozwiązaniach. Lipidy są amfifilowymi molekułami, które posiadają zarówno część hydrofilową, jak i hydrofobową. W wodnych rozwiązaniach lipidy samoczynnie tworzą dwuwarstwę lipidową, która stanowi podstawę membrany komórkowej.
Pęcherzyki lipidowe mogą powstawać samoczynnie w wodnych rozwiązaniach i mogą zawierać we wnętrzu inne molekuły organiczne. Pęcherzyki lipidowe są uważane za bardzo prawdopodobny model protobiontów, ponieważ posiadają membranę i mogą gromadzić we wnętrzu biomolekuły.
Eksperymenty laboratoryjne potwierdziły, że pęcherzyki lipidowe mogą powstawać samoczynnie w warunkach symulujących wczesną Ziemię. Naukowcy potrafili stworzyć pęcherzyki lipidowe z prostych lipidów i zaobserwować ich zdolność do gromadzenia biomolekuł.
7. Protobionty a Pochodzenie Pierwszych Komórek
Protobionty są uważane za kluczowy etap w ewolucji życia, który doprowadził do powstania pierwszych komórek. Choć protobionty nie były jeszcze prawdziwymi komórkami, posiadały pewne cechy charakterystyczne dla organizmów żywych, takie jak membrana otaczająca wewnętrzną przestrzeń, proste reakcje biochemiczne i zdolność do samoorganizacji.
Przejście od protobiontów do komórek było prawdopodobnie stopniowym procesem, w którym protobionty ewoluowały, nabywając coraz bardziej skomplikowane funkcje. W tym procesie rozwinęły się skomplikowane mechanizmy metaboliczne, układ genetyczny oparty na DNA i białkach, a także różne struktury wewnętrzne charakterystyczne dla komórek.
Badanie protobiontów ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia pochodzenia życia i ewolucji wczesnego życia na Ziemi.
7.1. Przejście od Protobiontów do Komórek
Przejście od protobiontów do pierwszych komórek było prawdopodobnie stopniowym procesem, który wymagał wielu ewolucyjnych innowacji. Protobionty były prostymi strukturami, które nie posiadały jeszcze pełnego aparatu genetycznego ani skomplikowanych mechanizmów metabolicznych charakterystycznych dla komórek.
W czasie ewolucji protobionty nabywały coraz bardziej skomplikowane funkcje. Rozwinęły się skomplikowane szlaki metaboliczne, układ genetyczny oparty na DNA i białkach, a także różne struktury wewnętrzne charakterystyczne dla komórek.
Jeden z kluczowych kroków w tym przejściu było powstanie genetycznego kodu i mechanizmów replikacji DNA. Dopiero gdy protobionty zdobyły zdolność do precyzyjnego kopiowania i przekazywania informacji genetycznej, mogły się rozwijać i ewoluować w bardziej skomplikowane formy życia.
7.2. Ewolucja Wczesnego Życia
Po powstaniu pierwszych komórek rozpoczął się proces ewolucji wczesnego życia. Komórki ewoluowały, nabywając coraz bardziej skomplikowane funkcje i struktury. W tym procesie rozwinęły się różne typy komórek, w tym komórki prokariotyczne i eukariotyczne.
Komórki prokariotyczne są prostszymi komórkami, które nie posiadają jądra komórkowego ani innych organelli wewnętrznych. Komórki eukariotyczne są bardziej skomplikowane i posiadają jądro komórkowe i inne organelle wewnętrzne.
Ewolucja wczesnego życia była procesem długim i złożonym. W tym czasie rozwinęły się różne mechanizmy metaboliczne, układy genetyczne i struktury komórkowe. Ewolucja wczesnego życia jest fascynującym obszarem badań i ciągle dostarcza nowych odkryć na temat pochodzenia i rozwoju życia na Ziemi.
8. Badania i Eksperymenty nad Protobiontami
Badania nad protobiontami są bardzo ważne dla zrozumienia pochodzenia życia na Ziemi. Naukowcy przeprowadzają liczne eksperymenty w laboratorium, aby odtworzyć warunki panujące na wczesnej Ziemi i zrozumieć mechanizmy powstawania protobiontów.
Jednym z najważniejszych zadań badaczy jest stworzenie syntetycznych modeli protobiontów. Naukowcy próbują stworzyć struktury podobne do protobiontów z prostych molekuł organicznych w warunkach laboratoryjnych. Te modele pozwalają na badanie właściwości protobiontów i zrozumienie mechanizmów ich powstawania i funkcji.
Badania nad protobiontami są również ważne dla rozwoju nowych technologii, takich jak syntetyczne komórki i sztuczne życie. Zrozumienie mechanizmów powstawania życia może pomóc w rozwoju nowych leków, materiałów i technologii.
8.1. Modele Syntetyczne Protobiontów
Jednym z kluczowych zadań badaczy zajmujących się protobiontami jest stworzenie syntetycznych modeli tych struktur. Naukowcy próbują odtworzyć w laboratorium warunki panujące na wczesnej Ziemi i stworzyć struktury podobne do protobiontów z prostych molekuł organicznych.
Modele syntetyczne protobiontów mogą być zbudowane z różnych materiałów, takich jak lipidy, białka i RNA. Naukowcy próbują stworzyć struktury posiadające cechy charakterystyczne dla protobiontów, takie jak membrana otaczająca wewnętrzną przestrzeń, proste reakcje biochemiczne i zdolność do samoorganizacji.
Modele syntetyczne protobiontów są ważnym narzędziem badawczym, które umożliwia badanie właściwości protobiontów i zrozumienie mechanizmów ich powstawania i funkcji.
8.2. Znaczenie Protobiontów w Badań nad Powstaniem Życia
Badania nad protobiontami mają kluczowe znaczenie dla zrozumienia pochodzenia życia na Ziemi. Protobionty stanowią ważny etap w procesie abiogenezy, czyli przejścia od materii nieożywionej do życia.
Badania nad protobiontami pozwalają na zrozumienie mechanizmów powstawania pierwszych form życia i ewolucji wczesnego życia na Ziemi. Dzięki tym badaniom możemy odpowiedzieć na podstawowe pytania o to, jak życie powstało i jak ewoluowało w czasie.
Badania nad protobiontami mają również znaczenie dla rozwoju nowych technologii, takich jak syntetyczne komórki i sztuczne życie. Zrozumienie mechanizmów powstawania życia może pomóc w rozwoju nowych leków, materiałów i technologii.
Artykuł stanowi wartościowe wprowadzenie do tematu protobiontów. Autor jasno i przejrzyście przedstawia definicję protobiontów, ich potencjalne pochodzenie oraz kluczowe cechy. Szczególnie doceniam akcent na znaczenie kompartmentacji i samoorganizacji w kontekście ewolucji życia. Artykuł jest dobrze zorganizowany i napisany w sposób przystępny dla szerokiego grona odbiorców.
Artykuł stanowi wartościowe wprowadzenie do tematu protobiontów. Autor w sposób jasny i przejrzysty przedstawia definicję protobiontów, ich potencjalne pochodzenie oraz kluczowe cechy. Szczególnie doceniam akcent na znaczenie kompartmentacji i samoorganizacji w kontekście ewolucji życia. Warto byłoby rozszerzyć dyskusję o potencjalnym wpływie środowiska na powstanie protobiontów, np. o roli wulkanów lub gejzerów.
Autor artykułu w sposób kompetentny i rzetelny omawia zagadnienie protobiontów. Szczegółowo przedstawia ich definicję, cechy charakterystyczne oraz potencjalne mechanizmy powstawania. Artykuł jest dobrze udokumentowany i zawiera liczne odniesienia do literatury naukowej. Jednakże, warto byłoby rozszerzyć dyskusję o różnych modelach protobiontów, np. o koacerwatach czy mikrokulach.
Artykuł stanowi wartościowe wprowadzenie do tematu protobiontów, prekursora życia na Ziemi. Autor jasno i przejrzyście przedstawia definicję protobiontów, ich potencjalne pochodzenie oraz kluczowe cechy. Szczególnie doceniam akcent na znaczenie kompartmentacji i samoorganizacji w kontekście ewolucji życia. Artykuł jest dobrze zorganizowany i napisany w sposób przystępny dla szerokiego grona odbiorców.
Artykuł stanowi wartościowe wprowadzenie do tematu protobiontów. Autor w sposób jasny i zrozumiały przedstawia ich definicję, cechy charakterystyczne oraz potencjalne mechanizmy powstawania. Szczególnie interesujące jest omówienie roli kompartmentacji w ewolucji życia. Warto byłoby rozszerzyć dyskusję o potencjalnym wpływie środowiska na powstanie protobiontów, np. o roli wulkanów lub gejzerów.
Artykuł stanowi dobry punkt wyjścia do zgłębienia tematu protobiontów. Autor w sposób jasny i zwięzły przedstawia definicję protobiontów, ich potencjalne pochodzenie oraz kluczowe cechy. Szczególnie interesujące jest omówienie roli kompartmentacji w ewolucji życia. Warto byłoby rozszerzyć dyskusję o różnorodności protobiontów i o ich potencjalnym wpływie na rozwój życia na Ziemi.
Artykuł stanowi cenne źródło informacji na temat protobiontów. Autor w sposób kompetentny i przystępny przedstawia definicję protobiontów, ich cechy charakterystyczne oraz potencjalne mechanizmy powstawania. Szczególnie doceniam akcent na samoorganizację jako kluczową cechę protobiontów. Warto byłoby rozszerzyć dyskusję o obecnym stanie badań nad protobiontami oraz o perspektywach rozwoju tego obszaru nauki.