Pronomy w gramatyce języka Majów

Wprowadzenie

Języki Majów, należące do rodziny języków Majowskich, stanowią ważną część dziedzictwa kulturowego Mezoameryki. Ich bogactwo i różnorodność odzwierciedlają złożoność i dynamikę cywilizacji Majów. W niniejszym artykule skupimy się na analizie pronominów w języku Majów, podkreślając ich rolę w gramatyce i komunikacji.

1.1. Język Majów i jego znaczenie

Język Majów, znany również jako Maya, to grupa języków należących do rodziny języków Majowskich, która obejmuje ponad 30 języków i dialektów. Języki te są używane przez ludność Majów w Mezoameryce, głównie w Meksyku, Gwatemali, Belize i Hondurasie. Język Majów odgrywa kluczową rolę w zachowaniu i przekazywaniu bogatej kultury i tradycji Majów, która obejmuje sztukę, muzykę, literaturę, religię i systemy wiedzy.

Język Majów jest niezwykle ważny dla tożsamości kulturowej ludności Majów. Jest on narzędziem komunikacji, które pozwala na zachowanie i przekazywanie wiedzy o historii, tradycjach i wierzeniach Majów. Język Majów jest również ważnym elementem tożsamości narodowej ludności Majów, która walczy o zachowanie swojej kultury i języka w obliczu dominacji języka hiszpańskiego.

Język Majów jest również ważny z perspektywy lingwistycznej. Jego struktura gramatyczna, fonetyka i leksyka są przedmiotem badań naukowych, które pozwalają na lepsze zrozumienie ewolucji języków i rozwoju ludzkiego języka. Badania nad językiem Majów dostarczają cennych informacji o historii i kulturze Majów, a także o rozwoju języków w Ameryce Środkowej.

Współczesne języki Majów są zagrożone wyginięciem. Wiele z nich jest używanych przez niewielką liczbę osób, a ich przyszłość jest niepewna. Zachowanie języków Majów jest więc ważnym zadaniem, które wymaga działań na rzecz edukacji, ochrony i promocji tych języków. Zachowanie języków Majów jest kluczowe dla zachowania bogatej kultury i tradycji Majów, a także dla zachowania różnorodności językowej świata.

1.2. Różnorodność języków Majów

Języki Majów charakteryzują się znaczną różnorodnością, zarówno pod względem fonologii, morfologii, jak i składni. Ta różnorodność jest wynikiem długiej historii i rozwoju języków Majów, a także wpływu różnych czynników, takich jak migracja, kontakty międzyjęzykowe i zmiany społeczne. Różnice między poszczególnymi językami Majów są na tyle istotne, że często utrudniają wzajemne porozumienie się między ludźmi mówiącymi różnymi językami Majów.

Jednym z przykładów różnorodności języków Majów jest system klasyfikacji rzeczowników. W niektórych językach Majów, takich jak Yucatec Maya, rzeczowniki są klasyfikowane według rodzaju, liczby i płci, podczas gdy w innych językach, takich jak Kʼicheʼ Maya, system klasyfikacji jest bardziej złożony i obejmuje również kategorię animacji. Różnice w systemie klasyfikacji rzeczowników wpływają na sposób używania pronominów w zdaniu.

Różnice między poszczególnymi językami Majów dotyczą również użycia partykuł, które pełnią rolę pomocniczą w zdaniu. Niektóre języki Majów, takie jak Tzotzil Maya, używają partykuł do wyrażania czasu, sposobu i aspektów czasownika, podczas gdy inne języki, takie jak Tzeltal Maya, używają partykuł do wyrażania relacji między elementami zdania. Różnice w użyciu partykuł wpływają na sposób używania pronominów w zdaniu, a także na strukturę zdania jako całości.

Różnorodność języków Majów jest niezwykle bogata i fascynująca. Badanie różnic między poszczególnymi językami Majów pozwala na lepsze zrozumienie rozwoju języków i wpływu czynników społecznych i historycznych na ich kształtowanie. Różnorodność języków Majów jest również świadectwem bogactwa i złożoności kultury Majów.

Pronomy w gramatyce języka Majów

Pronomy w językach Majów odgrywają kluczową rolę w gramatyce i komunikacji. Służą do zastępowania rzeczowników, co pozwala na unikanie powtórzeń i tworzenie bardziej zwięzłych i spójnych zdań. Pronomy w językach Majów są często zintegrowane z systemem klasyfikacji rzeczowników, co oznacza, że ich forma zależy od rodzaju, liczby i płci rzeczownika, który zastępują.

W językach Majów, podobnie jak w innych językach, pronony pełnią różne funkcje gramatyczne, takie jak podmiot, dopełnienie, przydawka, a także funkcje w zdaniu złożonym. Ich użycie jest regulowane przez specyficzne zasady gramatyczne, które różnią się w zależności od konkretnego języka Majów.

W językach Majów, pronony są często używane w połączeniu z innymi elementami gramatycznymi, takimi jak zaimki, przyimki i spójniki. Połączenie pronominów z innymi elementami gramatycznymi pozwala na tworzenie bardziej złożonych i precyzyjnych struktur gramatycznych.

W niektórych językach Majów, takich jak Yucatec Maya, pronony są używane w połączeniu z czasownikami, tworząc formy czasownikowe, które wyrażają różne aspekty czasowe i modalne. W innych językach, takich jak Kʼicheʼ Maya, pronony są używane w połączeniu z rzeczownikami, tworząc formy rzeczownikowe, które wyrażają różne relacje przestrzenne i czasowe.

Badanie pronominów w językach Majów jest kluczowe dla zrozumienia struktury gramatycznej tych języków, a także dla lepszego zrozumienia komunikacji w kulturze Majów. Pronomy są nieodłącznym elementem języka Majów, który pozwala na wyrażanie złożonych relacji między osobami, przedmiotami i zdarzeniami.

2.1. Klasyfikacja pronominów

Pronomy w językach Majów można klasyfikować według różnych kryteriów, takich jak funkcja gramatyczna, osoba, liczba, rodzaj i płeć. Klasyfikacja pronominów pozwala na lepsze zrozumienie ich roli w gramatyce i komunikacji, a także na porównanie ich użycia w różnych językach Majów.

Jednym z najczęstszych kryteriów klasyfikacji pronominów jest funkcja gramatyczna. W zależności od funkcji gramatycznej, pronony mogą być podzielone na⁚

• Pronomy osobowe⁚ służą do zastępowania rzeczowników oznaczających osoby (np. ja, ty, on, ona, ono).
• Pronomy zwrotne⁚ służą do zastępowania rzeczowników oznaczających osobę, która jest jednocześnie podmiotem i dopełnieniem (np. siebie).
• Pronomy dzierżawcze⁚ służą do wyrażania posiadania (np. mój, twój, jego, jej, ich).
• Pronomy wskazujące⁚ służą do wskazywania osób, przedmiotów lub miejsc (np. ten, tamten, ten oto).
• Pronomy pytające⁚ służą do zadawania pytań (np. kto, co, gdzie, kiedy).

Innym kryterium klasyfikacji pronominów jest osoba. W zależności od osoby, pronony mogą być podzielone na⁚

• Pierwsza osoba⁚ odnosi się do mówiącego (np. ja, my).
• Druga osoba⁚ odnosi się do osoby, do której się mówi (np. ty, wy);
• Trzecia osoba⁚ odnosi się do osoby lub przedmiotu, o którym się mówi (np. on, ona, ono, oni, one).

Klasyfikacja pronominów w językach Majów jest złożona i różni się w zależności od konkretnego języka. Badanie klasyfikacji pronominów pozwala na lepsze zrozumienie struktury gramatycznej języków Majów, a także na porównanie ich z innymi językami.

2.2. Pronomy osobowe

Pronomy osobowe w językach Majów są używane do zastępowania rzeczowników oznaczających osoby. W zależności od funkcji gramatycznej, pronony osobowe mogą pełnić rolę podmiotu, dopełnienia lub przydawki. W językach Majów, podobnie jak w innych językach, pronony osobowe są zróżnicowane pod względem osoby, liczby i rodzaju.

W większości języków Majów, pronony osobowe są odmieniane przez osoby, liczby i rodzaje. Na przykład, w Yucatec Maya, pronomen osobowy „ja” ma różne formy w zależności od liczby i rodzaju⁚

• in – ja (liczba pojedyncza, rodzaj męski)
• iin – ja (liczba pojedyncza, rodzaj żeński)
• toʼon – my (liczba mnoga, rodzaj męski)
• toʼoneʼ – my (liczba mnoga, rodzaj żeński)

W niektórych językach Majów, takich jak Kʼicheʼ Maya, pronony osobowe są również odmieniane przez rodzaj. Na przykład, pronomen osobowy „ty” ma różne formy w zależności od rodzaju⁚

• a – ty (liczba pojedyncza, rodzaj męski)
• at – ty (liczba pojedyncza, rodzaj żeński)

Użycie pronominów osobowych w językach Majów jest regulowane przez specyficzne zasady gramatyczne, które różnią się w zależności od konkretnego języka. Badanie pronominów osobowych pozwala na lepsze zrozumienie struktury gramatycznej języków Majów, a także na porównanie ich z innymi językami.

2.3. Pronomy dzierżawcze

Pronomy dzierżawcze w językach Majów służą do wyrażania posiadania, czyli do wskazania, komu lub czemu coś należy. W większości języków Majów, pronony dzierżawcze są odmieniane przez osoby, liczby i rodzaje. Forma pronomenu dzierżawczego zależy od osoby, która posiada, a także od rodzaju i liczby przedmiotu, który jest posiadany.

W Yucatec Maya, pronomen dzierżawczy „mój” ma różne formy w zależności od rodzaju i liczby przedmiotu⁚

• in – mój (liczba pojedyncza, rodzaj męski)
• iin – moja (liczba pojedyncza, rodzaj żeński)
• toʼon – moje (liczba mnoga, rodzaj męski)
• toʼoneʼ – moje (liczba mnoga, rodzaj żeński)

W Kʼicheʼ Maya, pronomen dzierżawczy „twój” ma różne formy w zależności od rodzaju i liczby przedmiotu⁚

• a – twój (liczba pojedyncza, rodzaj męski)
• at – twoja (liczba pojedyncza, rodzaj żeński)
• aw – twoje (liczba mnoga, rodzaj męski)
• at – twoje (liczba mnoga, rodzaj żeński)

Użycie pronominów dzierżawczych w językach Majów jest regulowane przez specyficzne zasady gramatyczne, które różnią się w zależności od konkretnego języka. Badanie pronominów dzierżawczych pozwala na lepsze zrozumienie struktury gramatycznej języków Majów, a także na porównanie ich z innymi językami.

2.4. Pronomy wskazujące

Pronomy wskazujące w językach Majów służą do wskazywania osób, przedmiotów lub miejsc. Wyrażają one odległość od mówiącego, zarówno w sensie fizycznym, jak i czasowym. W większości języków Majów, pronomy wskazujące są odmieniane przez rodzaj i liczbę. Forma pronomenu wskazującego zależy od tego, czy wskazuje on na obiekt bliski, czy odległy od mówiącego, a także od rodzaju i liczby obiektu, na który wskazuje.

W Yucatec Maya, pronomen wskazujący „ten” ma różne formy w zależności od rodzaju i liczby⁚

• le – ten (liczba pojedyncza, rodzaj męski)
• la – ta (liczba pojedyncza, rodzaj żeński)
• leʼ – te (liczba mnoga, rodzaj męski)
• laʼ – te (liczba mnoga, rodzaj żeński)

W Kʼicheʼ Maya, pronomen wskazujący „tamten” ma różne formy w zależności od rodzaju i liczby⁚

• are – tamten (liczba pojedyncza, rodzaj męski)
• ari – tamta (liczba pojedyncza, rodzaj żeński)
• areʼ – tamte (liczba mnoga, rodzaj męski)
• ariʼ – tamte (liczba mnoga, rodzaj żeński)

Użycie pronominów wskazujących w językach Majów jest regulowane przez specyficzne zasady gramatyczne, które różnią się w zależności od konkretnego języka. Badanie pronominów wskazujących pozwala na lepsze zrozumienie struktury gramatycznej języków Majów, a także na porównanie ich z innymi językami.

2.5. Pronomy pytające

Pronomy pytające w językach Majów służą do zadawania pytań. Są one używane w celu uzyskania informacji o osobach, przedmiotach, miejscach, czasie, sposobie lub przyczynie. W większości języków Majów, pronony pytające są odmieniane przez rodzaj i liczbę. Forma pronomenu pytającego zależy od rodzaju i liczby obiektu, o który pytamy.

W Yucatec Maya, pronomen pytający „kto” ma różne formy w zależności od rodzaju i liczby⁚

• máax – kto (liczba pojedyncza, rodzaj męski)
• máax – kto (liczba pojedyncza, rodzaj żeński)
• máakoʼob – kto (liczba mnoga, rodzaj męski)
• máakoʼob – kto (liczba mnoga, rodzaj żeński)

W Kʼicheʼ Maya, pronomen pytający „co” ma różne formy w zależności od rodzaju i liczby⁚

• jach – co (liczba pojedyncza, rodzaj męski)
• jach – co (liczba pojedyncza, rodzaj żeński)
• jaʼch – co (liczba mnoga, rodzaj męski)
• jaʼch – co (liczba mnoga, rodzaj żeński)

Użycie pronominów pytających w językach Majów jest regulowane przez specyficzne zasady gramatyczne, które różnią się w zależności od konkretnego języka. Badanie pronominów pytających pozwala na lepsze zrozumienie struktury gramatycznej języków Majów, a także na porównanie ich z innymi językami.

Przykłady pronominów w różnych językach Majów

Aby lepiej zrozumieć różnorodność i specyfikę pronominów w językach Majów, przeanalizujmy przykłady z kilku reprezentatywnych języków⁚ Yucatec Maya, Kʼicheʼ Maya, Tzotzil Maya, Tzeltal Maya i Chʼol Maya. Pokażemy, jak pronony osobowe, dzierżawcze, wskazujące i pytające są używane w tych językach, podkreślając ich specyficzne cechy i różnice.

W Yucatec Maya, pronomen osobowy „ja” ma formę in w liczbie pojedynczej i toʼon w liczbie mnogiej. Pronomen dzierżawczy „mój” ma formę in w liczbie pojedynczej i toʼon w liczbie mnogiej. Pronomen wskazujący „ten” ma formę le w liczbie pojedynczej i leʼ w liczbie mnogiej. Pronomen pytający „kto” ma formę máax w liczbie pojedynczej i máakoʼob w liczbie mnogiej.

W Kʼicheʼ Maya, pronomen osobowy „ja” ma formę ri w liczbie pojedynczej i qʼa w liczbie mnogiej. Pronomen dzierżawczy „mój” ma formę ri w liczbie pojedynczej i qʼa w liczbie mnogiej. Pronomen wskazujący „ten” ma formę are w liczbie pojedynczej i areʼ w liczbie mnogiej. Pronomen pytający „kto” ma formę jach w liczbie pojedynczej i jaʼch w liczbie mnogiej.

Analizując te przykłady, możemy zauważyć, że pronony w różnych językach Majów mają różne formy i znaczenia. Porównanie tych przykładów pozwala na lepsze zrozumienie różnorodności i bogactwa języków Majów.

3.1. Yucatec Maya

Yucatec Maya jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych języków Majów, używanym w Meksyku, głównie na Półwyspie Jukatan. W Yucatec Maya, pronony osobowe są odmieniane przez osoby, liczby i rodzaje. Na przykład, pronomen osobowy „ja” ma formę in w liczbie pojedynczej i toʼon w liczbie mnogiej. Pronomen osobowy „ty” ma formę a w liczbie pojedynczej i teʼech w liczbie mnogiej. Pronomen osobowy „on/ona” ma formę le w liczbie pojedynczej i leʼ w liczbie mnogiej.

W Yucatec Maya, pronony dzierżawcze są również odmieniane przez osoby, liczby i rodzaje. Na przykład, pronomen dzierżawczy „mój” ma formę in w liczbie pojedynczej i toʼon w liczbie mnogiej. Pronomen dzierżawczy „twój” ma formę a w liczbie pojedynczej i teʼech w liczbie mnogiej. Pronomen dzierżawczy „jego/jej” ma formę le w liczbie pojedynczej i leʼ w liczbie mnogiej.

W Yucatec Maya, pronony wskazujące są odmieniane przez rodzaj i liczbę. Na przykład, pronomen wskazujący „ten” ma formę le w liczbie pojedynczej i leʼ w liczbie mnogiej. Pronomen wskazujący „tamten” ma formę j- w liczbie pojedynczej i j- w liczbie mnogiej. Pronomen wskazujący „ten oto” ma formę l- w liczbie pojedynczej i l- w liczbie mnogiej.

W Yucatec Maya, pronony pytające są odmieniane przez rodzaj i liczbę. Na przykład, pronomen pytający „kto” ma formę máax w liczbie pojedynczej i máakoʼob w liczbie mnogiej. Pronomen pytający „co” ma formę baʼax w liczbie pojedynczej i baʼaloʼob w liczbie mnogiej. Pronomen pytający „gdzie” ma formę tuʼux w liczbie pojedynczej i tuʼuxoʼob w liczbie mnogiej.

3.2. Kʼicheʼ Maya

Kʼicheʼ Maya jest jednym z najważniejszych języków Majów w Gwatemali, używanym przez znaczną część ludności tego kraju. W Kʼicheʼ Maya, pronony osobowe są odmieniane przez osoby, liczby i rodzaje. Na przykład, pronomen osobowy „ja” ma formę ri w liczbie pojedynczej i qʼa w liczbie mnogiej. Pronomen osobowy „ty” ma formę a w liczbie pojedynczej i e w liczbie mnogiej. Pronomen osobowy „on/ona” ma formę are w liczbie pojedynczej i areʼ w liczbie mnogiej.

W Kʼicheʼ Maya, pronony dzierżawcze są również odmieniane przez osoby, liczby i rodzaje. Na przykład, pronomen dzierżawczy „mój” ma formę ri w liczbie pojedynczej i qʼa w liczbie mnogiej. Pronomen dzierżawczy „twój” ma formę a w liczbie pojedynczej i e w liczbie mnogiej. Pronomen dzierżawczy „jego/jej” ma formę are w liczbie pojedynczej i areʼ w liczbie mnogiej.

W Kʼicheʼ Maya, pronony wskazujące są odmieniane przez rodzaj i liczbę. Na przykład, pronomen wskazujący „ten” ma formę are w liczbie pojedynczej i areʼ w liczbie mnogiej. Pronomen wskazujący „tamten” ma formę j- w liczbie pojedynczej i j- w liczbie mnogiej. Pronomen wskazujący „ten oto” ma formę l- w liczbie pojedynczej i l- w liczbie mnogiej.

W Kʼicheʼ Maya, pronony pytające są odmieniane przez rodzaj i liczbę. Na przykład, pronomen pytający „kto” ma formę jach w liczbie pojedynczej i jaʼch w liczbie mnogiej. Pronomen pytający „co” ma formę bʼaʼ w liczbie pojedynczej i bʼaʼ w liczbie mnogiej. Pronomen pytający „gdzie” ma formę bʼe w liczbie pojedynczej i bʼe w liczbie mnogiej.

3.3. Tzotzil Maya

Tzotzil Maya jest językiem używanym w meksykańskim stanie Chiapas, głównie w regionie Highlands. W Tzotzil Maya, pronony osobowe są odmieniane przez osoby, liczby i rodzaje. Na przykład, pronomen osobowy „ja” ma formę li w liczbie pojedynczej i s- w liczbie mnogiej. Pronomen osobowy „ty” ma formę a w liczbie pojedynczej i a- w liczbie mnogiej. Pronomen osobowy „on/ona” ma formę s- w liczbie pojedynczej i s- w liczbie mnogiej.

W Tzotzil Maya, pronony dzierżawcze są również odmieniane przez osoby, liczby i rodzaje. Na przykład, pronomen dzierżawczy „mój” ma formę li w liczbie pojedynczej i s- w liczbie mnogiej. Pronomen dzierżawczy „twój” ma formę a w liczbie pojedynczej i a- w liczbie mnogiej. Pronomen dzierżawczy „jego/jej” ma formę s- w liczbie pojedynczej i s- w liczbie mnogiej.

W Tzotzil Maya, pronony wskazujące są odmieniane przez rodzaj i liczbę. Na przykład, pronomen wskazujący „ten” ma formę a w liczbie pojedynczej i a- w liczbie mnogiej. Pronomen wskazujący „tamten” ma formę j- w liczbie pojedynczej i j- w liczbie mnogiej. Pronomen wskazujący „ten oto” ma formę l- w liczbie pojedynczej i l- w liczbie mnogiej.

W Tzotzil Maya, pronony pytające są odmieniane przez rodzaj i liczbę. Na przykład, pronomen pytający „kto” ma formę j- w liczbie pojedynczej i j- w liczbie mnogiej. Pronomen pytający „co” ma formę bʼaʼ w liczbie pojedynczej i bʼaʼ w liczbie mnogiej. Pronomen pytający „gdzie” ma formę bʼe w liczbie pojedynczej i bʼe w liczbie mnogiej.

3.4. Tzeltal Maya

Tzeltal Maya jest językiem używanym w meksykańskim stanie Chiapas, głównie w regionie Highlands. W Tzeltal Maya, pronony osobowe są odmieniane przez osoby, liczby i rodzaje. Na przykład, pronomen osobowy „ja” ma formę li w liczbie pojedynczej i s- w liczbie mnogiej. Pronomen osobowy „ty” ma formę a w liczbie pojedynczej i a- w liczbie mnogiej. Pronomen osobowy „on/ona” ma formę s- w liczbie pojedynczej i s- w liczbie mnogiej;

W Tzeltal Maya, pronony dzierżawcze są również odmieniane przez osoby, liczby i rodzaje. Na przykład, pronomen dzierżawczy „mój” ma formę li w liczbie pojedynczej i s- w liczbie mnogiej. Pronomen dzierżawczy „twój” ma formę a w liczbie pojedynczej i a- w liczbie mnogiej. Pronomen dzierżawczy „jego/jej” ma formę s- w liczbie pojedynczej i s- w liczbie mnogiej.

W Tzeltal Maya, pronony wskazujące są odmieniane przez rodzaj i liczbę. Na przykład, pronomen wskazujący „ten” ma formę a w liczbie pojedynczej i a- w liczbie mnogiej. Pronomen wskazujący „tamten” ma formę j- w liczbie pojedynczej i j- w liczbie mnogiej. Pronomen wskazujący „ten oto” ma formę l- w liczbie pojedynczej i l- w liczbie mnogiej.

W Tzeltal Maya, pronony pytające są odmieniane przez rodzaj i liczbę. Na przykład, pronomen pytający „kto” ma formę j- w liczbie pojedynczej i j- w liczbie mnogiej. Pronomen pytający „co” ma formę bʼaʼ w liczbie pojedynczej i bʼaʼ w liczbie mnogiej. Pronomen pytający „gdzie” ma formę bʼe w liczbie pojedynczej i bʼe w liczbie mnogiej.

3.5. Chʼol Maya

Chʼol Maya jest językiem używanym w meksykańskim stanie Chiapas, głównie w regionie Highlands. W Chʼol Maya, pronony osobowe są odmieniane przez osoby, liczby i rodzaje. Na przykład, pronomen osobowy „ja” ma formę li w liczbie pojedynczej i s- w liczbie mnogiej. Pronomen osobowy „ty” ma formę a w liczbie pojedynczej i a- w liczbie mnogiej. Pronomen osobowy „on/ona” ma formę s- w liczbie pojedynczej i s- w liczbie mnogiej.

W Chʼol Maya, pronony dzierżawcze są również odmieniane przez osoby, liczby i rodzaje. Na przykład, pronomen dzierżawczy „mój” ma formę li w liczbie pojedynczej i s- w liczbie mnogiej. Pronomen dzierżawczy „twój” ma formę a w liczbie pojedynczej i a- w liczbie mnogiej. Pronomen dzierżawczy „jego/jej” ma formę s- w liczbie pojedynczej i s- w liczbie mnogiej.

W Chʼol Maya, pronony wskazujące są odmieniane przez rodzaj i liczbę. Na przykład, pronomen wskazujący „ten” ma formę a w liczbie pojedynczej i a- w liczbie mnogiej. Pronomen wskazujący „tamten” ma formę j- w liczbie pojedynczej i j- w liczbie mnogiej. Pronomen wskazujący „ten oto” ma formę l- w liczbie pojedynczej i l- w liczbie mnogiej.

W Chʼol Maya, pronony pytające są odmieniane przez rodzaj i liczbę. Na przykład, pronomen pytający „kto” ma formę j- w liczbie pojedynczej i j- w liczbie mnogiej. Pronomen pytający „co” ma formę bʼaʼ w liczbie pojedynczej i bʼaʼ w liczbie mnogiej. Pronomen pytający „gdzie” ma formę bʼe w liczbie pojedynczej i bʼe w liczbie mnogiej.