Jarzębina domowa: Charakterystyka, Siedlisko, Pielęgnacja, Choroby

Sorbus domestica⁚ Charakterystyka, Siedlisko, Pielęgnacja, Choroby

Sorbus domestica, znany również jako jarzębina domowa, to gatunek drzewa liściastego z rodziny różowatych (Rosaceae). Jest to gatunek rodzimy dla Europy i Azji Zachodniej, ceniony za swoje smaczne i aromatyczne owoce.

Wprowadzenie

Sorbus domestica, znany również jako jarzębina domowa, to gatunek drzewa liściastego należącego do rodziny różowatych (Rosaceae). Jest to gatunek o długiej historii uprawowej, ceniony za swoje smaczne i aromatyczne owoce, które od wieków były wykorzystywane w kuchni i medycynie ludowej. Jarzębina domowa jest gatunkiem endemicznym dla Europy i Azji Zachodniej, a jej zasięg występowania obejmuje regiony o klimacie umiarkowanym. Drzewo to charakteryzuje się silnym wzrostem, dorastając do imponujących rozmiarów, a jego długowieczność pozwala mu przetrwać przez wiele lat.

W niniejszym opracowaniu przedstawimy szczegółową charakterystykę Sorbus domestica, obejmującą aspekty biologiczne, botaniczne, siedliskowe, uprawowe i ochronne. Zagłębimy się w szczegóły dotyczące taksonomii, morfologii, wymagań glebowo-klimatycznych, rozmnażania, pielęgnacji, chorób i szkodników, a także zastosowania i znaczenia tego gatunku. Celem jest dostarczenie kompleksowej wiedzy na temat jarzębiny domowej, zarówno dla specjalistów, jak i dla osób zainteresowanych tą fascynującą rośliną.

Biologia i Botanika

Sorbus domestica to gatunek drzewa liściastego, charakteryzujący się silnym wzrostem i długowiecznością. Dorasta do wysokości 15-25 metrów, a jego korona przyjmuje szeroki, zaokrąglony kształt. Kora jest szara, gładka u młodych drzew, a z czasem staje się spękana i łuszcząca się. Liście są złożone, pierzaste, o długości 15-25 cm, składające się z 9-15 listków o lancetowatym kształcie i ostro zakończonych. Liście są ciemnozielone od góry, a od spodu jaśniejsze i owłosione.

Kwiaty jarzębiny domowej są białe lub kremowe, zebrane w gęste, baldachogroniaste kwiatostany. Kwitnienie przypada na okres od maja do czerwca. Owoce, zwane jarzębinami, są kuliste, o średnicy 2-3 cm, początkowo zielone, a po dojrzeniu ciemnoczerwone lub brązowawe. Są to jagody o słodko-kwaśnym smaku, bogate w witaminę C i inne substancje odżywcze. Owoce dojrzewają jesienią i pozostają na drzewie przez całą zimę.

Klasyfikacja Taksonomiczna

Sorbus domestica należy do rodziny różowatych (Rosaceae), która obejmuje wiele gatunków drzew, krzewów i roślin zielnych o znaczeniu gospodarczym i ozdobnym. W obrębie rodziny różowatych, jarzębina domowa zaliczana jest do rodzaju Sorbus, który obejmuje około 100 gatunków występujących głównie na półkuli północnej;

Klasyfikacja taksonomiczna jarzębiny domowej przedstawia się następująco⁚

• Królestwo⁚ Plantae (Rośliny)
• Gromada⁚ Magnoliophyta (Okrytonasienne)
• Klasa⁚ Magnoliopsida (Dwuliścienne)
• Rząd⁚ Rosales (Różowce)
• Rodzina⁚ Rosaceae (Różowate)
• Rodzaj⁚ Sorbus (Jarzębina)
• Gatunek⁚ Sorbus domestica (Jarzębina domowa)

Nazwa naukowa Sorbus domestica została nadana przez Carla Linneusza w 1753 roku.

Charakterystyka Morfologiczna

Sorbus domestica to drzewo o silnym wzroście, dorastające do wysokości 15-25 metrów. Jego korona przyjmuje szeroki, zaokrąglony kształt, tworząc rozłożysty baldachim. Kora jest szara, gładka u młodych drzew, z czasem staje się spękana i łuszcząca się; Liście są złożone, pierzaste, o długości 15-25 cm, składające się z 9-15 listków o lancetowatym kształcie i ostro zakończonych. Liście są ciemnozielone od góry, a od spodu jaśniejsze i owłosione. Jesienią liście przebarwiają się na piękne, złote odcienie, co nadaje drzewu wyjątkowy urok.

Kwiaty jarzębiny domowej są białe lub kremowe, zebrane w gęste, baldachogroniaste kwiatostany o średnicy 10-15 cm. Kwitnienie przypada na okres od maja do czerwca. Owoce, zwane jarzębinami, są kuliste, o średnicy 2-3 cm, początkowo zielone, a po dojrzeniu ciemnoczerwone lub brązowawe. Są to jagody o słodko-kwaśnym smaku, bogate w witaminę C i inne substancje odżywcze. Owoce dojrzewają jesienią i pozostają na drzewie przez całą zimę, stanowiąc pożywienie dla ptaków.

Siedlisko i Dystrybucja

Sorbus domestica jest gatunkiem endemicznym dla Europy i Azji Zachodniej. Jego naturalny zasięg występowania obejmuje regiony o klimacie umiarkowanym, charakteryzującym się ciepłymi latami i łagodnymi zimami. Drzewo to preferuje stanowiska słoneczne lub półcieniste, a także gleby żyzne, głębokie i dobrze zdrenowane.

W Europie jarzębina domowa występuje głównie w regionach śródziemnomorskich, a także w południowej i środkowej części kontynentu. W Polsce gatunek ten jest rzadki i występuje głównie w południowo-zachodniej części kraju. W Azji Zachodniej jarzębina domowa występuje w Turcji, Iranie i na Kaukazie.

Obecnie Sorbus domestica jest gatunkiem zagrożonym w wielu regionach swojego naturalnego zasięgu. Główne zagrożenia dla tego gatunku to utrata siedlisk, fragmentacja lasów, a także konkurencja ze strony innych gatunków drzew.

Pochodzenie i Naturalne Siedlisko

Sorbus domestica, znany również jako jarzębina domowa, to gatunek drzewa liściastego, którego pochodzenie sięga Europy i Azji Zachodniej. Jego naturalne siedlisko obejmuje regiony o klimacie umiarkowanym, charakteryzującym się ciepłymi latami i łagodnymi zimami. Drzewo to preferuje stanowiska słoneczne lub półcieniste, a także gleby żyzne, głębokie i dobrze zdrenowane.

W swoim naturalnym środowisku jarzębina domowa występuje w lasach liściastych, zaroślach i na brzegach rzek. Często spotykana jest w towarzystwie innych gatunków drzew, takich jak dąb, buk, klon i jesion. W niektórych regionach jarzębina domowa może tworzyć niewielkie, samodzielne skupiska.

W przeszłości jarzębina domowa była bardziej rozpowszechniona w swoim naturalnym zasięgu, jednak w ostatnich dziesięcioleciach jej populacja znacznie się zmniejszyła. Główne zagrożenia dla tego gatunku to utrata siedlisk, fragmentacja lasów, a także konkurencja ze strony innych gatunków drzew.

Dystrybucja Geograficzna

Sorbus domestica, znana również jako jarzębina domowa, ma szeroki, ale rozproszony zasięg występowania w Europie i Azji Zachodniej. Jej naturalne siedlisko obejmuje regiony o klimacie umiarkowanym, charakteryzującym się ciepłymi latami i łagodnymi zimami.

W Europie jarzębina domowa występuje głównie w regionach śródziemnomorskich, a także w południowej i środkowej części kontynentu. Jej zasięg rozciąga się od Półwyspu Iberyjskiego po Bałkany, obejmując również kraje takie jak Francja, Włochy, Hiszpania, Portugalia, Grecja i Turcja. W Polsce jarzębina domowa jest gatunkiem rzadkim, występującym głównie w południowo-zachodniej części kraju.

W Azji Zachodniej jarzębina domowa występuje w Turcji, Iranie i na Kaukazie. Jej zasięg rozciąga się od Morza Czarnego po Morze Kaspijskie.

Uprawa i Pielęgnacja

Sorbus domestica, znana również jako jarzębina domowa, to drzewo o długiej historii uprawowej. Jest ceniona za swoje smaczne i aromatyczne owoce, które od wieków były wykorzystywane w kuchni i medycynie ludowej. Uprawa jarzębiny domowej jest stosunkowo łatwa, jednak wymaga przestrzegania pewnych zasad, aby zapewnić jej optymalne warunki wzrostu i owocowania.

Jarzębina domowa preferuje stanowiska słoneczne lub półcieniste, a także gleby żyzne, głębokie i dobrze zdrenowane. Nie toleruje gleb podmokłych i złych warunków drenażowych. W przypadku gleb ubogich w składniki odżywcze, zaleca się regularne nawożenie, najlepiej nawozami organicznymi.

Młode drzewka jarzębiny domowej wymagają regularnego podlewania, zwłaszcza w okresach suszy. Starsze drzewa są bardziej odporne na suszę, jednak w okresach długotrwałego braku opadów, należy je podlewać.

Jarzębina domowa jest drzewem odpornym na mróz, jednak młode drzewka mogą wymagać okrycia na zimę.

Wymagania Glebowo-Klimatyczne

Sorbus domestica, znana również jako jarzębina domowa, to drzewo o określonych wymaganiach glebowo-klimatycznych, które należy spełnić, aby zapewnić jej optymalne warunki wzrostu i owocowania.

Jarzębina domowa preferuje stanowiska słoneczne lub półcieniste, a także gleby żyzne, głębokie i dobrze zdrenowane. Gleba powinna być bogata w składniki odżywcze, zwłaszcza w azot, fosfor i potas. Optymalne pH gleby dla jarzębiny domowej wynosi 6,0-7,0.

Drzewo to nie toleruje gleb podmokłych i złych warunków drenażowych. Nadmierna wilgotność gleby może prowadzić do gnicia korzeni i chorób grzybowych. W przypadku gleb ubogich w składniki odżywcze, zaleca się regularne nawożenie, najlepiej nawozami organicznymi.

Jarzębina domowa jest drzewem odpornym na mróz, jednak młode drzewka mogą wymagać okrycia na zimę.

Metody Rozmnażania

Sorbus domestica, znana również jako jarzębina domowa, może być rozmnażana na kilka sposobów, w zależności od celu i preferencji. Najczęściej stosowane metody to⁚

• Rozmnażanie z nasion⁚ Nasiona jarzębiny domowej można wysiewać jesienią lub wiosną. Przed wysiewem nasiona należy poddać stratyfikacji, czyli przechowywać w wilgotnym podłożu w temperaturze około 4°C przez okres 3-4 miesięcy. Stratyfikacja nasion przyspiesza ich kiełkowanie.
• Rozmnażanie przez sadzonki⁚ Jarzębinę domową można rozmnażać przez sadzonki zielne lub zdrewniałe. Sadzonki zielne pobiera się latem z młodych pędów, a sadzonki zdrewniałe – jesienią z pędów jednorocznych. Sadzonki ukorzeniają się w wilgotnym podłożu, najlepiej w szklarni lub inspekcie.
• Rozmnażanie przez szczepienie⁚ Jarzębinę domową można rozmnażać przez szczepienie na podkładkach innych gatunków jarzębiny, np. Sorbus aucuparia. Szczepienie pozwala na zachowanie cech odmianowych i uzyskanie drzew o pożądanych cechach.

Najlepszym sposobem rozmnażania jarzębiny domowej jest rozmnażanie z nasion lub przez szczepienie.

Techniki Uprawy i Pielęgnacji

Sorbus domestica, znana również jako jarzębina domowa, to drzewo o długiej historii uprawowej. Jest ceniona za swoje smaczne i aromatyczne owoce, które od wieków były wykorzystywane w kuchni i medycynie ludowej. Uprawa jarzębiny domowej jest stosunkowo łatwa, jednak wymaga przestrzegania pewnych zasad, aby zapewnić jej optymalne warunki wzrostu i owocowania.

Sadzenie jarzębiny domowej najlepiej przeprowadzić wiosną lub jesienią. Drzewko należy posadzić w dołku o głębokości i szerokości odpowiadającej rozmiarowi bryły korzeniowej. Dno dołka należy wypełnić warstwą drenażową, np. z kamieni lub żwiru, aby zapobiec zaleganiu wody. Po posadzeniu drzewko należy obficie podlać.

W pierwszym roku po posadzeniu należy regularnie podlewać drzewko, zwłaszcza w okresach suszy. Starsze drzewa są bardziej odporne na suszę, jednak w okresach długotrwałego braku opadów, należy je podlewać.

Jarzębina domowa jest drzewem odpornym na mróz, jednak młode drzewka mogą wymagać okrycia na zimę.

Choroby i Szkodniki

Sorbus domestica, znana również jako jarzębina domowa, jest drzewem stosunkowo odpornym na choroby i szkodniki. Jednak w niekorzystnych warunkach środowiskowych lub przy niewłaściwej pielęgnacji, może być podatna na różne problemy.

Najczęstsze choroby atakujące jarzębinę domową to⁚ mączniak prawdziwy, rdza, plamistość liści i rak bakteryjny. Mączniak prawdziwy objawia się białym nalotem na liściach i pędach, rdza brązowymi plamami na liściach, plamistość liści brązowymi lub czarnymi plamami na liściach, a rak bakteryjny – zgrubieniami i owrzodzeniami na korze.

Szkodniki atakujące jarzębinę domową to⁚ mszyce, przędziorkowate, gąsienice i chrząszcze. Mszyce i przędziorkowate żerują na liściach, gąsienice niszczą liście, a chrząszcze mogą uszkadzać korę i owoce.

W celu ochrony jarzębiny domowej przed chorobami i szkodnikami, należy stosować odpowiednie środki ochrony roślin. Ważne jest również, aby zapewnić drzewu optymalne warunki wzrostu, regularnie je podlewać i nawozić.

Najczęstsze Choroby

Sorbus domestica, znana również jako jarzębina domowa, jest drzewem stosunkowo odpornym na choroby. Jednak w niekorzystnych warunkach środowiskowych lub przy niewłaściwej pielęgnacji, może być podatna na różne problemy.

Najczęstsze choroby atakujące jarzębinę domową to⁚ mączniak prawdziwy, rdza, plamistość liści i rak bakteryjny. Mączniak prawdziwy objawia się białym nalotem na liściach i pędach, rdza brązowymi plamami na liściach, plamistość liści brązowymi lub czarnymi plamami na liściach, a rak bakteryjny – zgrubieniami i owrzodzeniami na korze.

W celu zwalczania chorób, należy stosować odpowiednie środki ochrony roślin, np. fungicydy. Ważne jest również, aby zapewnić drzewu optymalne warunki wzrostu, regularnie je podlewać i nawozić.

W przypadku wystąpienia objawów chorobowych, należy usunąć i zniszczyć chore części rośliny, aby zapobiec rozprzestrzenianiu się choroby.

Szkodniki Atakujące Drzewo

Sorbus domestica, znana również jako jarzębina domowa, jest drzewem stosunkowo odpornym na szkodniki. Jednak w niekorzystnych warunkach środowiskowych lub przy niewłaściwej pielęgnacji, może być podatna na różne problemy.

Szkodniki atakujące jarzębinę domową to⁚ mszyce, przędziorkowate, gąsienice i chrząszcze. Mszyce i przędziorkowate żerują na liściach, gąsienice niszczą liście, a chrząszcze mogą uszkadzać korę i owoce.

W celu ochrony jarzębiny domowej przed szkodnikami, należy stosować odpowiednie środki ochrony roślin, np. insektycydy. Ważne jest również, aby zapewnić drzewu optymalne warunki wzrostu, regularnie je podlewać i nawozić.

W przypadku wystąpienia objawów żerowania szkodników, należy usunąć i zniszczyć chore części rośliny, aby zapobiec rozprzestrzenianiu się szkodników.

Metody Kontroli Chorób i Szkodników

Sorbus domestica, znana również jako jarzębina domowa, jest drzewem stosunkowo odpornym na choroby i szkodniki. Jednak w niekorzystnych warunkach środowiskowych lub przy niewłaściwej pielęgnacji, może być podatna na różne problemy.

W celu ochrony jarzębiny domowej przed chorobami i szkodnikami, należy stosować odpowiednie środki ochrony roślin. Ważne jest również, aby zapewnić drzewu optymalne warunki wzrostu, regularnie je podlewać i nawozić.

W przypadku wystąpienia objawów chorobowych, należy usunąć i zniszczyć chore części rośliny, aby zapobiec rozprzestrzenianiu się choroby; W przypadku wystąpienia objawów żerowania szkodników, należy usunąć i zniszczyć chore części rośliny, aby zapobiec rozprzestrzenianiu się szkodników.

W przypadku konieczności zastosowania środków ochrony roślin, należy wybierać preparaty o niskiej toksyczności i stosować je zgodnie z instrukcją.

Zastosowanie i Znaczenie

Sorbus domestica, znana również jako jarzębina domowa, to gatunek drzewa o wielu zastosowaniach i znaczeniu.

W ogrodnictwie jarzębina domowa jest ceniona za swoje walory ozdobne. Drzewo to charakteryzuje się pięknym, rozłożystym pokrojem, a jesienią liście przebarwiają się na piękne, złote odcienie. Jarzębina domowa jest również ceniona za swoje smaczne i aromatyczne owoce, które mogą być spożywane na surowo, przetwarzane na dżemy, konfitury, soki i wina.

W gospodarce leśnej jarzębina domowa jest ceniona za swoje drewno, które jest twarde, odporne na gnicie i dobrze nadaje się do produkcji mebli, narzędzi i innych przedmiotów.

Jarzębina domowa ma również znaczenie kulturowe i historyczne. W wielu kulturach jarzębina była symbolem szczęścia, zdrowia i długowieczności. Owoce jarzębiny były wykorzystywane w medycynie ludowej do leczenia różnych schorzeń.

Zastosowanie w Ogrodnictwie

Sorbus domestica, znana również jako jarzębina domowa, to gatunek drzewa o wielu walorach ozdobnych, co czyni ją cennym elementem krajobrazu w ogrodach i parkach.

Jarzębina domowa charakteryzuje się pięknym, rozłożystym pokrojem, tworząc szeroki, zaokrąglony baldachim. Jej liście są złożone, pierzaste, o długości 15-25 cm, składające się z 9-15 listków o lancetowatym kształcie i ostro zakończonych. Liście są ciemnozielone od góry, a od spodu jaśniejsze i owłosione. Jesienią liście przebarwiają się na piękne, złote odcienie, co nadaje drzewu wyjątkowy urok.

Jarzębina domowa jest również ceniona za swoje smaczne i aromatyczne owoce, które mogą być spożywane na surowo, przetwarzane na dżemy, konfitury, soki i wina. Owoce dojrzewają jesienią i pozostają na drzewie przez całą zimę, stanowiąc pożywienie dla ptaków.

Jarzębina domowa jest odporna na zanieczyszczenie powietrza, co czyni ją idealnym drzewem do sadzenia w miastach i na terenach zurbanizowanych.

Zastosowanie w Gospodarce Leśnej

Sorbus domestica, znana również jako jarzębina domowa, to gatunek drzewa o pewnym znaczeniu w gospodarce leśnej, choć nie jest tak powszechnie wykorzystywany jak inne gatunki drzew.

Jarzębina domowa charakteryzuje się twardym, odpornym na gnicie drewnem, które jest stosunkowo lekkie i dobrze nadaje się do obróbki. Drewno jarzębiny domowej jest wykorzystywane do produkcji mebli, narzędzi, przedmiotów użytkowych, a także do wyrobu drobnych elementów konstrukcyjnych.

Jarzębina domowa jest również ceniona za swoje walory ekologiczne. Drzewo to stanowi ważne źródło pożywienia dla ptaków i innych zwierząt, a także przyczynia się do poprawy bioróżnorodności lasów.

W niektórych regionach jarzębina domowa jest sadzona w lasach w celu zwiększenia różnorodności gatunkowej i poprawy stabilności ekosystemu.

Znaczenie Kulturowe i Historyczne

Sorbus domestica, znana również jako jarzębina domowa, to gatunek drzewa o bogatej historii i znaczeniu kulturowym. W wielu kulturach jarzębina była symbolem szczęścia, zdrowia i długowieczności.

W starożytnej Grecji jarzębina była poświęcona bogini Hekate, która była czczona jako bogini magii, czarów i przejścia. W średniowieczu jarzębina była uważana za drzewo magiczne, a jej owoce były wykorzystywane w różnego rodzaju rytuałach i obrzędach. W niektórych regionach Europy jarzębina była sadzona w pobliżu domów w celu ochrony przed złymi duchami i chorobami.

Owoce jarzębiny były również wykorzystywane w medycynie ludowej do leczenia różnych schorzeń. W niektórych regionach Europy owoce jarzębiny były wykorzystywane do leczenia przeziębienia, grypy, problemów trawiennych i innych dolegliwości.

Współcześnie jarzębina domowa jest nadal ceniona za swoje walory ozdobne, smakowite owoce i bogatą historię.

Stan Zachowania i Ochrona

Sorbus domestica, znana również jako jarzębina domowa, jest gatunkiem zagrożonym w wielu regionach swojego naturalnego zasięgu. Główne zagrożenia dla tego gatunku to utrata siedlisk, fragmentacja lasów, a także konkurencja ze strony innych gatunków drzew.

Utrata siedlisk jest spowodowana głównie przez urbanizację, rozwój rolnictwa i wylesianie. Fragmentacja lasów zmniejsza populacje jarzębiny domowej, ponieważ izoluje poszczególne drzewa i utrudnia im rozmnażanie. Konkurencja ze strony innych gatunków drzew, takich jak dąb, buk i klon, również wpływa na zmniejszenie populacji jarzębiny domowej.

W celu ochrony jarzębiny domowej, konieczne jest podjęcie działań mających na celu ochronę jej naturalnych siedlisk, promowanie zrównoważonego zarządzania lasami i ograniczenie konkurencji ze strony innych gatunków drzew.

Ważne jest również, aby zwiększyć świadomość społeczeństwa na temat zagrożeń dla tego gatunku i zachęcać do sadzenia jarzębiny domowej w ogrodach i parkach.

Zagrożenia dla Gatunku

Sorbus domestica, znana również jako jarzębina domowa, jest gatunkiem zagrożonym w wielu regionach swojego naturalnego zasięgu. Główne zagrożenia dla tego gatunku to utrata siedlisk, fragmentacja lasów, a także konkurencja ze strony innych gatunków drzew.

Utrata siedlisk jest spowodowana głównie przez urbanizację, rozwój rolnictwa i wylesianie. Urbanizacja prowadzi do przekształcania naturalnych siedlisk jarzębiny domowej w tereny zabudowane, a rozwój rolnictwa powoduje przekształcanie lasów w pola uprawne. Wylesianie, zarówno w celu pozyskania drewna, jak i w celu tworzenia terenów pod zabudowę, również wpływa na zmniejszenie populacji jarzębiny domowej.

Fragmentacja lasów zmniejsza populacje jarzębiny domowej, ponieważ izoluje poszczególne drzewa i utrudnia im rozmnażanie. Konkurencja ze strony innych gatunków drzew, takich jak dąb, buk i klon, również wpływa na zmniejszenie populacji jarzębiny domowej.

Zmiany klimatyczne, takie jak susze i fale upałów, również mogą stanowić zagrożenie dla jarzębiny domowej.

Strategie Ochrony

Sorbus domestica, znana również jako jarzębina domowa, jest gatunkiem zagrożonym w wielu regionach swojego naturalnego zasięgu. W celu ochrony tego gatunku, konieczne jest podjęcie działań mających na celu ochronę jej naturalnych siedlisk, promowanie zrównoważonego zarządzania lasami i ograniczenie konkurencji ze strony innych gatunków drzew.

Ochrona naturalnych siedlisk jarzębiny domowej obejmuje tworzenie rezerwatów przyrody, parków narodowych i innych obszarów chronionych. W ramach tych obszarów należy chronić lasy, w których występuje jarzębina domowa, przed wylesianiem i innymi formami degradacji.

Zrównoważone zarządzanie lasami polega na prowadzeniu gospodarki leśnej w sposób, który nie szkodzi ekosystemom leśnym i zapewnia zachowanie bioróżnorodności. W ramach zrównoważonego zarządzania lasami należy promować sadzenie jarzębiny domowej w lasach, a także ograniczać wycinkę drzew jarzębiny domowej.

Ograniczenie konkurencji ze strony innych gatunków drzew może być osiągnięte poprzez usuwanie konkurencyjnych drzew w pobliżu jarzębiny domowej.

Ważne jest również, aby zwiększyć świadomość społeczeństwa na temat zagrożeń dla tego gatunku i zachęcać do sadzenia jarzębiny domowej w ogrodach i parkach.