Ankieta: Definicja, Charakterystyka, Funkcje, Typy i Przykłady

Ankieta⁚ Definicja, Charakterystyka, Funkcje, Typy i Przykłady

Ankieta to narzędzie badawcze wykorzystywane do zbierania danych poprzez zadawanie pytań respondentom, zazwyczaj w formie pisemnej lub elektronicznej.

1. Wprowadzenie

Współczesne badania naukowe, szczególnie w obszarze nauk społecznych, opierają się na zbieraniu i analizie danych. Jednym z kluczowych narzędzi wykorzystywanych do tego celu jest ankieta. Ankieta to strukturowane narzędzie badawcze, które pozwala na systematyczne zbieranie informacji od grupy osób, zwanych respondentami. Dzięki ankietom możemy pozyskać dane dotyczące opinii, postaw, zachowań, preferencji, wiedzy i innych cech badanej populacji.

Ankiety są szeroko stosowane w różnych dziedzinach, takich jak⁚

• Badania marketingowe⁚ do analizy preferencji konsumentów, efektywności kampanii reklamowych, a także do identyfikacji trendów rynkowych.
• Badania społeczne⁚ do analizy opinii publicznej, postaw społecznych, struktur społecznych, a także do badania wpływu różnych czynników na społeczeństwo.
• Badania psychologiczne⁚ do analizy osobowości, zachowań, emocji, poznawczych procesów, a także do badania skuteczności terapii.
• Badania edukacyjne⁚ do analizy efektywności programów nauczania, satysfakcji studentów, potrzeb edukacyjnych, a także do badania wpływu czynników społecznych i ekonomicznych na edukację.
• Badania medyczne⁚ do analizy stanu zdrowia populacji, efektywności leków i terapii, a także do badania wpływu czynników środowiskowych na zdrowie.

W niniejszym artykule przyjrzymy się bliżej ankiecie, jej definicji, charakterystyce, funkcjom, typom i przykładom zastosowań. Omówimy również metody analizy danych z ankiety oraz zalety i wady tego narzędzia badawczego.

2. Definicja Ankiety

Ankieta, w kontekście badań naukowych, jest narzędziem służącym do zbierania danych poprzez zadawanie pytań respondentom. Zazwyczaj przyjmuje formę pisemnego lub elektronicznego kwestionariusza, który zawiera zestaw pytań o charakterze zamkniętym lub otwartym. Odpowiedzi respondentów są następnie analizowane i interpretowane w celu uzyskania informacji na temat badanego zagadnienia.

Kluczową cechą ankiety jest jej struktura, która pozwala na systematyczne zbieranie danych od dużej liczby osób. Dzięki temu ankiety są stosunkowo łatwe i szybkie w przeprowadzeniu, a uzyskane dane są łatwe do analizy. Ankiety mogą być wykorzystywane do badania szerokiej gamy zagadnień, od opinii publicznej po preferencje konsumentów, a także do badania zachowań, postaw, wiedzy i innych cech badanej populacji.

Warto podkreślić, że ankieta to nie tylko zestaw pytań. To narzędzie badawcze, które wymaga starannego zaprojektowania, wyboru odpowiednich pytań, a także analizy i interpretacji zebranych danych. Odpowiednie przygotowanie i przeprowadzenie ankiety jest kluczowe dla uzyskania wiarygodnych i wartościowych wyników.

3. Charakterystyka Ankiety

Ankieta jako narzędzie badawcze charakteryzuje się szeregiem specyficznych cech, które wpływają na jej zastosowanie i interpretację wyników. Do najważniejszych cech ankiety należą⁚

• Struktura⁚ Ankieta posiada z góry określoną strukturę, która obejmuje zestaw pytań i odpowiedzi. Ta struktura zapewnia spójność i porównywalność danych zebranych od różnych respondentów.
• Standaryzacja⁚ Pytania w ankiecie są zadawane w sposób standaryzowany, co oznacza, że każdemu respondentowi przedstawia się te same pytania w tej samej kolejności i formie. Standaryzacja pozwala na minimalizowanie wpływu czynników zewnętrznych na odpowiedzi respondentów.
• Anonimowość⁚ W wielu przypadkach ankiety są prowadzone anonimowo, co ma na celu zachęcenie respondentów do szczerych odpowiedzi, bez obawy o ujawnienie ich tożsamości; Anonimowość może być szczególnie ważna w przypadku pytań dotyczących wrażliwych tematów.
• Kwantyfikowalność⁚ Dane zebrane za pomocą ankiety są zazwyczaj kwantyfikowalne, co oznacza, że można je wyrazić liczbowo. Kwantyfikowalność danych ułatwia analizę statystyczną i pozwala na formułowanie uogólnień.
• Efektywność⁚ Ankiety są stosunkowo łatwe i szybkie w przeprowadzeniu, co czyni je efektywnym narzędziem do zbierania danych od dużej liczby osób. Efektywność ankiet jest szczególnie ważna w przypadku badań o charakterze masowym.

Charakterystyka ankiety ma znaczenie dla wyboru odpowiedniego narzędzia badawczego i interpretacji wyników. Zrozumienie cech ankiety pozwala na właściwe zaplanowanie i przeprowadzenie badania, a także na wyciągnięcie trafnych wniosków na podstawie zebranych danych.

4. Funkcje Ankiety

Ankieta pełni wiele istotnych funkcji w procesie badawczym, umożliwiając zbieranie danych, analizę informacji i formułowanie wniosków. Główne funkcje ankiety to⁚

• Zbieranie danych⁚ Ankieta jest podstawowym narzędziem do zbierania danych od respondentów. Pozwala na systematyczne gromadzenie informacji na temat opinii, postaw, zachowań, preferencji, wiedzy i innych cech badanej populacji.
• Pomiar zmiennych⁚ Ankieta umożliwia pomiar zmiennych, czyli cech lub atrybutów, które są przedmiotem badania. Zmienne mogą być mierzone na różnych skalach pomiarowych, np. skali nominalnej, ordynalnej, interwałowej lub ilorazowej.
• Analiza danych⁚ Dane zebrane za pomocą ankiety mogą być analizowane przy użyciu różnych metod statystycznych. Analiza danych pozwala na identyfikację wzorców, trendów, związków między zmiennymi, a także na testowanie hipotez.
• Interpretacja wyników⁚ Analiza danych z ankiety prowadzi do interpretacji wyników, która polega na nadaniu znaczenia uzyskanym informacjom. Interpretacja wyników pozwala na sformułowanie wniosków na temat badanego zagadnienia.
• Weryfikacja hipotez⁚ Ankiety mogą być wykorzystywane do weryfikacji hipotez, czyli twierdzeń dotyczących związku między zmiennymi. Hipotezy są testowane na podstawie danych zebranych za pomocą ankiety.
• Uogólnianie wyników⁚ Dane zebrane za pomocą ankiety mogą być wykorzystywane do uogólniania wyników na całą populację. Uogólnianie wyników wymaga zastosowania odpowiednich metod statystycznych i uwzględnienia właściwości badanej populacji.

Funkcje ankiety są ściśle ze sobą powiązane i wspólnie przyczyniają się do uzyskania wartościowych wyników badawczych. Ankieta jest niezastąpionym narzędziem w procesie badawczym, umożliwiającym zbieranie i analizę danych, a także formułowanie wniosków i weryfikację hipotez.

5. Typy Ankiet

Ankiety można klasyfikować na różne sposoby, w zależności od kryterium podziału. Najczęściej stosowane kryteria to⁚ metoda zbierania danych, cel badania oraz skala pomiarowa.

5.1. Według Metody Zbierania Danych

• Ankiety papierowe⁚ Tradycyjny sposób zbierania danych, w którym respondenci wypełniają kwestionariusze papierowe. Ankiety papierowe są stosunkowo tanie i łatwe w przygotowaniu, ale wymagają czasu na rozprowadzenie i zebranie.
• Ankiety elektroniczne⁚ Kwestionariusze wypełniane online, zazwyczaj w formie formularza internetowego. Ankiety elektroniczne są szybkie i łatwe w przeprowadzeniu, a dane są automatycznie gromadzone i analizowane.
• Ankiety telefoniczne⁚ Wywiady telefoniczne, w których ankieter zadaje pytania respondentom przez telefon. Ankiety telefoniczne są stosunkowo szybkie i pozwalają na uzyskanie odpowiedzi od szerokiej grupy osób.
• Ankiety bezpośrednie⁚ Wywiady przeprowadzane osobiście, w których ankieter zadaje pytania respondentom w bezpośrednim kontakcie. Ankiety bezpośrednie pozwalają na uzyskanie bardziej szczegółowych informacji, ale są czasochłonne i kosztowne.

5.2. Według Celu Badania

• Ankiety opisowe⁚ Mają na celu opisanie badanego zjawiska, np. występowanie określonych cech w populacji.
• Ankiety wyjaśniające⁚ Mają na celu wyjaśnienie przyczyn i skutków badanego zjawiska.
• Ankiety eksploracyjne⁚ Mają na celu zbadanie nowego zjawiska lub problemu, w celu sformułowania hipotez badawczych.

5.3. Według Skali Pomiarowej

• Ankiety ilościowe⁚ Zbierają dane ilościowe, np. liczby, procenty, średnie.
• Ankiety jakościowe⁚ Zbierają dane jakościowe, np. opinie, poglądy, doświadczenia.

Wybór odpowiedniego typu ankiety zależy od celu badania, zasobów badawczych oraz specyfiki badanego zjawiska.

5.1; Według Metody Zbierania Danych

Podział ankiet ze względu na metodę zbierania danych odzwierciedla różnorodność technik wykorzystywanych do pozyskiwania informacji od respondentów. Każda z metod charakteryzuje się swoimi zaletami i wadami, a wybór odpowiedniej metody zależy od celu badania, budżetu, dostępnych zasobów oraz specyfiki badanej populacji.

• Ankiety papierowe⁚ Tradycyjna forma ankiety, w której respondenci wypełniają kwestionariusze papierowe. Metoda ta jest stosunkowo tania i łatwa w przygotowaniu, a kwestionariusze można rozprowadzać osobiście, pocztą lub w punktach publicznych. Wadą ankiet papierowych jest czasochłonność procesu zbierania danych, możliwość błędów w wypełnianiu kwestionariuszy oraz ograniczone możliwości analizy zebranych danych.
• Ankiety elektroniczne⁚ Kwestionariusze wypełniane online, zazwyczaj w formie formularza internetowego. Metoda ta jest szybka i łatwa w przeprowadzeniu, a dane są automatycznie gromadzone i analizowane. Ankiety elektroniczne są również bardziej przyjazne dla środowiska, gdyż eliminują potrzebę drukowania i wysyłania papierowych kwestionariuszy. Wadą ankiet elektronicznych jest konieczność dostępu do internetu i urządzeń elektronicznych, a także możliwość wystąpienia problemów z bezpieczeństwem danych.
• Ankiety telefoniczne⁚ Wywiady telefoniczne, w których ankieter zadaje pytania respondentom przez telefon. Metoda ta jest stosunkowo szybka i pozwala na uzyskanie odpowiedzi od szerokiej grupy osób. Ankiety telefoniczne są również stosunkowo tanie, gdyż nie wymagają bezpośredniego kontaktu z respondentem. Wadą ankiet telefonicznych jest możliwość braku odpowiedzi, a także ograniczenia czasowe rozmowy.
• Ankiety bezpośrednie⁚ Wywiady przeprowadzane osobiście, w których ankieter zadaje pytania respondentom w bezpośrednim kontakcie. Metoda ta pozwala na uzyskanie bardziej szczegółowych informacji, gdyż ankieter może obserwować reakcje respondenta i zadawać pytania wyjaśniające. Wadą ankiet bezpośrednich jest czasochłonność i koszt przeprowadzenia wywiadu, a także możliwość wpływu ankietera na odpowiedzi respondenta.

Wybór odpowiedniej metody zbierania danych zależy od specyfiki badania i potrzeb badawczych.

5.2. Według Celu Badania

Podział ankiet ze względu na cel badania odzwierciedla różnorodność zastosowań tego narzędzia badawczego. Każdy typ ankiety służy do osiągnięcia konkretnego celu, a wybór odpowiedniego typu ankiety zależy od zagadnienia badawczego i pytań, na które chcemy znaleźć odpowiedź.

• Ankiety opisowe⁚ Głównym celem ankiet opisowych jest przedstawienie precyzyjnego obrazu badanego zjawiska. Ankiety opisowe skupiają się na zgromadzeniu danych dotyczących częstości występowania określonych cech lub zachowań w badanej populacji. Na przykład, ankieta opisowa może służyć do określenia odsetka osób popierających dany produkt, stopnia zadowolenia pracowników z pracy lub częstości występowania określonych chorób w danej grupie wiekowej.
• Ankiety wyjaśniające⁚ Celem ankiet wyjaśniających jest zbadanie związków przyczynowo-skutkowych między zmiennymi. Ankiety wyjaśniające starają się odpowiedzieć na pytanie “dlaczego?” i wyjaśnić przyczyny obserwowanych zjawisk. Na przykład, ankieta wyjaśniająca może służyć do zbadania wpływu reklamy na decyzje zakupowe konsumentów, wpływu wykształcenia na zarobki czy wpływu stresu na zdrowie psychiczne.
• Ankiety eksploracyjne⁚ Ankiety eksploracyjne służą do zbadania nowych zjawisk lub problemów, które nie są jeszcze dokładnie zdefiniowane. Celem ankiet eksploracyjnych jest zebranie wstępnych informacji i sformułowanie hipotez badawczych. Na przykład, ankieta eksploracyjna może służyć do zbadania potrzeb konsumentów w danej branży, określenia trendów w rozwoju technologii lub zbadania opiniotwórczych grup w danej społeczności.

Wybór odpowiedniego typu ankiety zależy od celu badania i pytań, na które chcemy znaleźć odpowiedź.

5.3. Według Skali Pomiarowej

Podział ankiet ze względu na skalę pomiarową odzwierciedla różnorodność technik wykorzystywanych do mierzenia zmiennych badawczych. Skala pomiarowa określa rodzaj danych, które można zebrać za pomocą ankiety i wpływa na rodzaj analizy danych i wnioski, które można wyciągnąć na podstawie zebranych informacji.

• Ankiety ilościowe⁚ Ankiety ilościowe służą do zbierania danych ilościowych, które można wyrazić liczbowo. Dane ilościowe pozwalają na precyzyjne mierzenie zmiennych i wykonywanie analiz statystycznych. Przykłady danych ilościowych to⁚ wiek, waga, dochód, liczba dzieci, odsetek popierających dany produkt lub stopień zadowolenia z usługi. Ankiety ilościowe zastosowanie znajdują w badaniach marketingowych, socjologicznych, psychologicznych i medycznych, gdzie istotne jest precyzyjne mierzenie zmiennych i wyciąganie wniosków na podstawie analizy statystycznej.
• Ankiety jakościowe⁚ Ankiety jakościowe służą do zbierania danych jakościowych, które nie są łatwe do wyrażenia liczbowo. Dane jakościowe pozwalają na zgłębienie tematu badawczego i zrozumienie subiektywnych doświadczeń respondentów. Przykłady danych jakościowych to⁚ opinie, poglądy, doświadczenia, odczucia, interpretacje i oceny. Ankiety jakościowe zastosowanie znajdują w badaniach antropologicznych, socjologicznych, psychologicznych i edukacyjnych, gdzie istotne jest zgłębienie tematu badawczego i zrozumienie subiektywnych doświadczeń respondentów.

Wybór odpowiedniego typu ankiety zależy od celu badania i rodzaju informacji, które chcemy zebrać.

6. Elementy Ankiety

Ankieta składa się z dwóch podstawowych elementów⁚ pytań i odpowiedzi. To właśnie te elementy stanowią podstawę zbioru danych i pozwalają na uzyskanie informacji od respondentów. Odpowiednie zaprojektowanie pytań i odpowiedzi jest kluczowe dla uzyskania wiarygodnych i wartościowych wyników badawczych.

6.1. Pytania

• Pytania otwarte⁚ Pozwalają respondentom na swobodne wyrażenie swoich opinii i poglądów. Pytania otwarte są przydatne w badaniach jakościowych, gdzie istotne jest zgłębienie tematu badawczego i zrozumienie subiektywnych doświadczeń respondentów. Przykładem pytania otwartego jest⁚ “Co sądzisz o nowym produkcie?”.
• Pytania zamknięte⁚ Oferują respondentom ograniczony zbiór odpowiedzi do wyboru. Pytania zamknięte są przydatne w badaniach ilościowych, gdzie istotne jest precyzyjne mierzenie zmiennych i wykonywanie analiz statystycznych. Przykładem pytania zamkniętego jest⁚ “Czy podoba Ci się nowy produkt? (Tak/Nie)”.
• Pytania wielokrotnego wyboru⁚ Pozwalają respondentom na wybór więcej niż jednej odpowiedzi. Pytania wielokrotnego wyboru są przydatne w sytuacjach, gdy respondent może mieć więcej niż jedno zainteresowanie lub preferencję. Przykładem pytania wielokrotnego wyboru jest⁚ “Jakie funkcje telefonu są dla Ciebie najważniejsze? (Aparat fotograficzny, Bateria, Pamięć, Cena)”.
• Skale ocen⁚ Pozwalają respondentom na ocenę określonych cech lub zjawisk w skali od 1 do 5 lub od 1 do 10. Skale ocen są przydatne w badaniach ilościowych, gdzie istotne jest precyzyjne mierzenie zmiennych i wykonywanie analiz statystycznych. Przykładem skali ocen jest⁚ “Jak oceniasz jakość usługi? (1 ⎻ bardzo zła, 5 ⎻ bardzo dobra)”.
• Skala Likerta⁚ Jest to popularna skala ocen, która pozwala respondentom na wyrażenie stopnia zgody lub niezgody z określonym twierdzeniem. Skala Likerta składa się z 5 lub 7 punktów, od “całkowicie się nie zgadzam” do “całkowicie się zgadzam”. Skala Likerta jest przydatna w badaniach postaw i opinii. Przykładem skali Likerta jest⁚ “Uważam, że rząd powinien zwiększyć podatki. (Całkowicie się nie zgadzam, Nie zgadzam się, Nie mam opinii, Zgadzam się, Całkowicie się zgadzam)”.

Odpowiedni wybór typu pytania zależy od celu badania i rodzaju informacji, które chcemy zebrać.

6.1. Pytania

Pytania stanowią serce ankiety, determinując rodzaj informacji, które zostaną zebrane od respondentów. Odpowiednie sformułowanie pytań jest kluczowe dla uzyskania wiarygodnych i wartościowych wyników badawczych. Pytania powinny być jasne, precyzyjne, zrozumiałe dla respondentów i skierowane na pozyskanie odpowiednich informacji.

• Jasność i precyzja⁚ Pytania powinny być sformułowane w sposób jasny i precyzyjny, aby respondenci nie mieli wątpliwości co do ich znaczenia. Należy unikać dwuznaczności i słów o niejednoznacznym znaczeniu.
• Neutralność⁚ Pytania powinny być sformułowane w sposób neutralny, aby nie sugerować respondentom odpowiedzi. Należy unikać pytań sugestywnych lub kierunkowych, które mogą wpłynąć na odpowiedzi respondentów.
• Konkretność⁚ Pytania powinny być konkretne i skierowane na pozyskanie odpowiednich informacji. Należy unikać pytań ogólnikowych lub niejasnych, które mogą prowadzić do nieprecyzyjnych odpowiedzi.
• Odpowiednia długość⁚ Pytania powinny być krótkie i zwięzłe. Długie i złożone pytania mogą być trudne do zrozumienia i prowadzić do zmęczenia respondentów.
• Kolejność pytań⁚ Kolejność pytań w ankiecie ma znaczenie. Pytania powinny być ustawione w logicznej kolejności, aby nie wpływać na odpowiedzi respondentów.
• Odpowiednie typy pytań⁚ Wybór odpowiedniego typu pytania zależy od celu badania i rodzaju informacji, które chcemy zebrać.

Staranne sformułowanie pytań jest kluczowe dla uzyskania wiarygodnych i wartościowych wyników badawczych.

6.2. Odpowiedzi

Odpowiedzi respondentów na pytania zawarte w ankiecie stanowią podstawę do analizy danych i formułowania wniosków. Odpowiedzi powinny być jasne, precyzyjne i łatwe do zinterpretowania. Istotne jest również zapewnienie różnorodności odpowiedzi, aby uzyskać pełny obraz badanego zjawiska.

• Jasność i precyzja⁚ Odpowiedzi powinny być sformułowane w sposób jasny i precyzyjny, aby nie budziły wątpliwości co do ich znaczenia. Należy unikać dwuznaczności i słów o niejednoznacznym znaczeniu;
• Spójność⁚ Odpowiedzi powinny być spójne z pytaniami, na które odpowiadają. Należy unikać odpowiedzi niezwiązanych z tematem pytania lub odpowiadających na inne pytanie.
• Różnorodność⁚ Odpowiedzi powinny być różnorodne, aby uzyskać pełny obraz badanego zjawiska. Należy unikać sytuacji, w której wszyscy respondenci wybierają jedną odpowiedź.
• Skala pomiarowa⁚ Odpowiedzi powinny być zgodne ze skalą pomiarową wybraną do mierzenia danej zmiennej. Należy unikać odpowiedzi niezgodnych ze skalą pomiarową lub wykraczających poza jej zakres.
• Anonimowość⁚ W przypadku ankiet anonimowych, odpowiedzi powinny być anonimowe, aby zachęcić respondentów do szczerych odpowiedzi.

Odpowiednie zaprojektowanie odpowiedzi jest kluczowe dla uzyskania wiarygodnych i wartościowych wyników badawczych.

7. Metody Analizy Danych z Ankiety

Po zebraniu danych z ankiety, następuje etap analizy, który ma na celu wyciągnięcie znaczących wniosków na podstawie zebranych informacji. Wybór metody analizy zależy od typu ankiety, celu badania i rodzaju zebranych danych.

• Analiza statystyczna⁚ Metoda ta stosowana jest głównie w przypadku ankiet ilościowych, gdzie zebrano dane liczbowo wyrażalne. Analiza statystyczna pozwala na obliczenie średnich, odchyleń standardowych, współczynników korelacji i innych wskaźników statystycznych, które umożliwiają wyciągnięcie wniosków na temat badanego zjawiska.
• Analiza treści⁚ Metoda ta stosowana jest głównie w przypadku ankiet jakościowych, gdzie zebrano dane tekstowe. Analiza treści polega na systematycznym analizowaniu tekstów w poszukiwaniu wzorców, tematów i kluczowych koncepcji. Metoda ta pozwala na zgłębienie tematu badawczego i zrozumienie subiektywnych doświadczeń respondentów.
• Analiza dyskursywna⁚ Metoda ta stosowana jest w badaniach jakościowych i polega na analizowaniu dyskursów, czyli społecznych praktyk językowych. Analiza dyskursywna pozwala na zrozumienie społecznych konstrukcji znaczeń i wpływu języka na społeczne zachowania.
• Analiza porównawcza⁚ Metoda ta polega na porównywaniu danych zebranych z różnych grup respondentów lub w różnych punktach czasu. Analiza porównawcza pozwala na wykrycie różnic i podobieństw między grupami i zrozumienie wpływu różnych czynników na badane zjawisko.

Wybór odpowiedniej metody analizy zależy od celu badania, typu ankiety i rodzaju zebranych danych.

8. Zastosowania Ankiety

Ankieta jest wszechstronnym narzędziem badawczym, które znajduje zastosowanie w różnych dziedzinach nauki i życia społecznego. Ankiety są wykorzystywane do zbierania danych na temat opinii publicznej, preferencji konsumentów, postaw społecznych, zachowań ludzkich, a także do badania efektywności programów i interwencji.

• Badania marketingowe⁚ Ankiety są szeroko stosowane w badaniach marketingowych do analizy preferencji konsumentów, efektywności kampanii reklamowych, a także do identyfikacji trendów rynkowych;
• Badania społeczne⁚ Ankiety są wykorzystywane do analizy opinii publicznej, postaw społecznych, struktur społecznych, a także do badania wpływu różnych czynników na społeczeństwo.
• Badania psychologiczne⁚ Ankiety są stosowane do analizy osobowości, zachowań, emocji, poznawczych procesów, a także do badania skuteczności terapii.
• Badania edukacyjne⁚ Ankiety są wykorzystywane do analizy efektywności programów nauczania, satysfakcji studentów, potrzeb edukacyjnych, a także do badania wpływu czynników społecznych i ekonomicznych na edukację.
• Badania medyczne⁚ Ankiety są stosowane do analizy stanu zdrowia populacji, efektywności leków i terapii, a także do badania wpływu czynników środowiskowych na zdrowie.
• Badania polityczne⁚ Ankiety są wykorzystywane do badania opinii publicznej na temat polityki, popularności polityków i partii politycznych.

Ankieta jest wszechstronnym narzędziem badawczym, które może być stosowane w różnych dziedzinach nauki i życia społecznego.