Kultura Chimú: Podróż w głąb starożytnego Peru

Kultura Chimú⁚ Podróż w głąb starożytnego Peru

Kultura Chimú, znana również jako Królestwo Chimú, była jedną z najważniejszych cywilizacji prekolumbijskich w Ameryce Południowej. Jej wpływ na kulturę i historię Peru był ogromny, a jej dziedzictwo przetrwało do dziś w postaci imponujących ruin, artefaktów i żywej tradycji.

Wprowadzenie

Kultura Chimú, rozkwitająca w latach 900-1470 n.e. na wybrzeżu Pacyfiku w Peru, stanowi fascynujący rozdział w historii prekolumbijskich kultur Andów. Ta zaawansowana cywilizacja, znana ze swoich imponujących osiągnięć w dziedzinie inżynierii, rolnictwa, sztuki i organizacji społecznej, pozostawiła po sobie niezwykłe dziedzictwo w postaci monumentalnych ruin, niezwykle bogatej ceramiki, metalowych artefaktów i tkanin. Kultura Chimú, mimo że trwała stosunkowo krótko, zdołała zbudować potężne imperium, które obejmowało rozległe tereny nadbrzeżne, wpływając znacząco na rozwój kultury i społeczeństwa Peru.

W tym artykule podejmiemy próbę zgłębienia tajemnic kultury Chimú, odkrywając jej pochodzenie, lokalizację, systemy gospodarcze, artystyczne dziedzictwo, strukturę społeczną oraz wpływ na późniejsze cywilizacje. Zapoznamy się z jej imponującymi osiągnięciami w dziedzinie inżynierii hydraulicznej, rolnictwa, ceramiki i metalurgii, a także odkryjemy tajemnice jej organizacji społecznej i religii.

Pochodzenie i kontekst historyczny

Kultura Chimú wyłoniła się na tle bogatej historii prekolumbijskich kultur Andów, stanowiąc swoistą syntezę wcześniejszych osiągnięć i tradycji. Jej korzenie sięgają kultury Moche, która rozwijała się w tym samym regionie od I do VIII wieku n.e. Od Moche Chimú odziedziczyli zaawansowane techniki rolnicze, systemy irygacyjne, a także umiejętności metalurgiczne i ceramiczne. Jednakże kultura Chimú rozwinęła własne, unikalne cechy, odznaczając się bardziej scentralizowaną organizacją polityczną i rozległym imperium.

W IX wieku n.e. w regionie pojawiła się nowa grupa etniczna, która zaczęła tworzyć własną kulturę, odróżniającą się od Moche. W ciągu kilku wieków, poprzez podboje i asymilację, ta nowa kultura zdominowała region, tworząc potężne imperium Chimú, które rozciągało się od doliny rzeki Chicama na północy do doliny rzeki Nepeña na południu.

2.1. Kultura Chimú w kontekście prekolumbijskich kultur Andów

Kultura Chimú stanowiła integralną część bogatej mozaiki prekolumbijskich kultur Andów, odziedziczając i rozwijając tradycje swoich poprzedników. Wśród najważniejszych wpływów można wymienić kulturę Moche, która pozostawiła po sobie niezwykłe dziedzictwo w postaci ceramiki, metalowych artefaktów i monumentalnych budowli. Kultura Chimú udoskonaliła wiele z tych osiągnięć, wprowadzając innowacje w dziedzinie rolnictwa, inżynierii i organizacji społecznej.

Kultura Chimú była również częścią szerszego kontekstu interakcji między różnymi kulturami Andów. Współistniała z innymi cywilizacjami, takimi jak Chavín, Nazca, Tiahuanaco i Inca, wymieniając się wiedzą, technologiami i ideami. Ta wzajemna inspiracja i interakcja miały znaczący wpływ na rozwój kultury Chimú, kształtując jej unikalne cechy i dziedzictwo.

2.2. Wpływ kultury Moche na rozwój kultury Chimú

Kultura Moche, poprzedniczka kultury Chimú, odegrała kluczową rolę w kształtowaniu jej rozwoju. Chimú odziedziczyli po Moche wiele ważnych elementów kultury materialnej i duchowej, takich jak zaawansowane techniki rolnicze, systemy irygacyjne, umiejętności ceramiczne i metalurgiczne, a także bogatą mitologię i tradycje religijne. W ceramice Moche, charakteryzującej się realistycznymi przedstawieniami postaci i scen z życia codziennego, Chimú znaleźli inspirację do rozwoju własnego stylu, wprowadzając nowe motywy i techniki zdobienia.

Wpływ kultury Moche na Chimú był szczególnie widoczny w dziedzinie metalurgii. Chimú doskonale opanowali techniki obróbki metali, które odziedziczyli po Moche, tworząc piękne i funkcjonalne przedmioty, takie jak ozdoby, narzędzia i bronie. W dziedzinie architektury Chimú czerpali inspirację z monumentalnych budowli Moche, takich jak piramidy i świątynie, adaptując je do własnych potrzeb i rozwijając własne, unikalne style architektoniczne.

Lokalizacja i środowisko

Kultura Chimú rozwijała się wzdłuż wybrzeża Pacyfiku w Peru, w regionie charakteryzującym się surowym, ale jednocześnie bogatym środowiskiem. Tereny te, położone w strefie suchej, były narażone na częste susze, a dostępność wody stanowiła kluczowy czynnik rozwoju cywilizacji. Jednakże, pomimo tych wyzwań, region ten oferował również korzystne warunki do rozwoju rolnictwa, rybołówstwa i handlu. Wzdłuż wybrzeża rozciągały się rozległe doliny rzeczne, które zapewniały dostęp do słodkiej wody, a także bogate gleby nadające się do uprawy.

W tym regionie panował łagodny klimat, z niewielkimi wahaniami temperatur, co sprzyjało rozwojowi rolnictwa. Bogactwo morskie, obfitujące w ryby i skorupiaki, stanowiło dodatkowe źródło pożywienia i surowców. Te korzystne warunki środowiskowe, w połączeniu z zaawansowanymi technologiami rolniczymi, umożliwiły kulturze Chimú stworzenie rozległego i stabilnego imperium.

3.1. Regiony nadbrzeżne Peru

Kultura Chimú rozwijała się wzdłuż wąskiego pasa nadbrzeżnego w północnym Peru, obejmując rozległe tereny od doliny rzeki Chicama na północy do doliny rzeki Nepeña na południu. Ten region charakteryzował się specyficznym krajobrazem, składającym się z rozległych pustyń, wąskich dolin rzecznych i wysokich klifów. Główne ośrodki kultury Chimú znajdowały się w dolinach rzecznych, gdzie dostęp do słodkiej wody i żyznych gleb sprzyjał rozwojowi rolnictwa.

Dolina rzeki Moche, która stanowiła centrum imperium Chimú, była szczególnie ważnym regionem, charakteryzującym się bogatą florą i fauną, a także żyzną glebą, idealną do uprawy bawełny, kukurydzy, fasoli i innych roślin. Regiony te, w połączeniu z bogatym ekosystemem morskim, zapewniały kulturze Chimú stabilne źródło pożywienia i surowców, umożliwiając jej rozkwit i rozwój.

3.2. Wpływ środowiska na rozwój kultury Chimú

Środowisko, w którym rozwijała się kultura Chimú, miało fundamentalny wpływ na jej rozwój i kształtowanie jej cech kulturowych. Surowy klimat i ograniczona dostępność wody zmusiły Chimú do opracowania zaawansowanych systemów irygacyjnych, które pozwalały im na uprawę ziemi w trudnych warunkach. Ich umiejętności inżynieryjne, wyrażone w postaci rozległych kanałów i zbiorników wodnych, świadczą o ich adaptacyjności i kreatywności.

Bogactwo morskie, obfitujące w ryby i skorupiaki, stanowiło dodatkowe źródło pożywienia i surowców, które miało znaczący wpływ na dietę i gospodarkę kultury Chimú. Rybołówstwo odgrywało kluczową rolę w ich życiu, a umiejętności żeglarskie i techniki połowu ryb były wysoko rozwinięte. Współistnienie z morzem i surowym środowiskiem nadbrzeżnym wykształciło w kulturze Chimú silne poczucie adaptacji i harmonii z naturą.

Gospodarka i Społeczeństwo

Kultura Chimú stworzyła złożony i sprawnie funkcjonujący system gospodarczy, oparty na rolnictwie, rybołówstwie i handlu. Rolnictwo, oparte na zaawansowanych systemach irygacyjnych, dostarczało podstawowe produkty spożywcze, takie jak kukurydza, fasola, bawełna i ziemniaki. Rybołówstwo, prowadzone zarówno na morzu, jak i w rzekach, zapewniało bogate źródło białka i innych surowców. Handel, obejmujący zarówno towary lokalne, jak i produkty sprowadzane z innych regionów, pozwalał na wymianę dóbr i rozwijanie sieci handlowych.

Społeczeństwo Chimú było hierarchiczne, z wyraźnym podziałem na warstwy społeczne. Na czele stał władca, który pełnił funkcję kapłana i wodza wojskowego. Poniżej niego znajdowała się elita rządząca, składająca się z arystokracji, kapłanów i urzędników. Wszyscy członkowie społeczeństwa, od rolników po rzemieślników, mieli swoje miejsce w tej hierarchii, a ich obowiązki i prawa były ściśle określone.

4.1. Rolnictwo i systemy irygacyjne

Rolnictwo stanowiło podstawę gospodarki kultury Chimú, a ich umiejętności w tej dziedzinie były niezwykłe. W obliczu surowego klimatu i ograniczonej dostępności wody, Chimú opanowali sztukę budowania rozległych systemów irygacyjnych, które pozwalały im na uprawę ziemi w trudnych warunkach. Ich systemy irygacyjne, składające się z kanałów, zbiorników i tam, były niezwykle złożone i efektywne, umożliwiając im kontrolowanie przepływu wody i nawadnianie pól.

Dzięki tym systemom Chimú byli w stanie uprawiać szeroką gamę roślin, takich jak kukurydza, fasola, bawełna i ziemniaki. Rolnictwo zapewniało im podstawowe produkty spożywcze, a także surowce do produkcji tkanin, narzędzi i innych przedmiotów. Ich zaawansowane techniki rolnicze, w połączeniu z rozległymi systemami irygacyjnymi, stanowiły kluczowy czynnik ich sukcesu i rozwoju.

4.2. Rybołówstwo i handel

Rybołówstwo odgrywało kluczową rolę w gospodarce kultury Chimú, stanowiąc uzupełnienie rolnictwa i zapewniając bogate źródło białka i innych surowców. Chimú byli biegłymi żeglarzami i rybakami, wykorzystującymi różnorodne łodzie i techniki połowu ryb. Morze dostarczało im obfitość ryb, skorupiaków i innych morskich stworzeń, które stanowiły ważny element ich diety i handlu.

Handel, zarówno lokalny, jak i międzyregionalny, był integralną częścią gospodarki kultury Chimú. Chimú handlowali produktami rolnymi, rybami, ceramiką, metalowymi artefaktami i tkaninami. Ich sieci handlowe rozciągały się na znaczne odległości, łącząc różne regiony Peru i wpływając na rozwój wymiany handlowej w Andach. Handel pozwalał na wymianę dóbr i idei, przyczyniając się do wzrostu bogactwa i rozwoju kultury Chimú.

4.3. Struktura społeczna i organizacja polityczna

Społeczeństwo Chimú było hierarchiczne, z wyraźnym podziałem na warstwy społeczne. Na czele stał władca, zwany “shi”, który pełnił funkcję kapłana i wodza wojskowego. Władca był uważany za przedstawiciela bogów i miał absolutną władzę nad swoim ludem. Poniżej niego znajdowała się elita rządząca, składająca się z arystokracji, kapłanów i urzędników, którzy zarządzali poszczególnymi regionami imperium.

Społeczeństwo Chimú było zorganizowane w sposób scentralizowany, z wyraźnym podziałem pracy. Rolnicy, rzemieślnicy, rybacy i żołnierze mieli swoje role do odegrania w funkcjonowaniu imperium. Organizacja polityczna Chimú opierała się na systemie podbojów i asymilacji, co pozwoliło im na stworzenie rozległego imperium, obejmującego wiele różnych kultur i języków.

4.4. Rola religii w życiu społecznym

Religia odgrywała kluczową rolę w życiu społecznym kultury Chimú, wpływając na wszystkie aspekty ich życia, od rolnictwa i rybołówstwa po sztukę i organizację polityczną. Chimú wierzyli w wielu bogów, z których najważniejszym był bóg słońca, uważany za stwórcę świata i źródło życia. W swoich rytuałach i obrzędach Chimú oddawali cześć bogom, prosząc o urodzaj, pomyślne polowania i ochronę przed wrogami.

Religia Chimú była ściśle związana z naturą i jej cyklami. Słońce, księżyc, gwiazdy, deszcz i morze były uważane za boskie siły, które wpływały na ich życie. Chimú oddawali cześć bogom poprzez budowę świątyń, składanie ofiar i organizowanie uroczystości religijnych. Religia stanowiła podstawę ich systemu wartości i zapewniała poczucie bezpieczeństwa i porządku w ich świecie.

Sztuka i Rzemiosło

Kultura Chimú słynęła z bogatego dziedzictwa artystycznego i rzemieślniczego, które odzwierciedlało ich zaawansowane umiejętności i estetyczne gusta. Ich sztuka charakteryzowała się precyzją, geometrycznymi wzorami i symbolicznymi przedstawieniami. Najbardziej charakterystyczne dla kultury Chimú są ich wyroby ceramiczne, metalowe artefakty i tkaniny. Ceramika Chimú, zdobiona geometrycznymi wzorami i figuratywnymi przedstawieniami, była używana zarówno do celów praktycznych, jak i ceremonialnych.

Metalurgia Chimú osiągnęła wysoki poziom rozwoju, a ich rzemieślnicy potrafili obrabiać złoto, srebro, miedź i brąz, tworząc piękne i funkcjonalne przedmioty, takie jak ozdoby, narzędzia i bronie. Tkaniny Chimú, charakteryzujące się bogactwem kolorów, wzorów i technik tkackich, były używane do produkcji odzieży, tapiserii i innych przedmiotów. Sztuka i rzemiosło Chimú świadczą o ich zaawansowanej wiedzy i umiejętnościach, a także o ich bogatej kulturze i tradycji.

5.1. Ceramika

Ceramika Chimú stanowiła ważny element ich kultury materialnej, odzwierciedlając zarówno praktyczne potrzeby, jak i estetyczne gusta. Ich ceramika charakteryzowała się precyzją wykonania, geometrycznymi wzorami i symbolicznymi przedstawieniami. Wyroby ceramiczne Chimú były wytwarzane z gliny, a następnie wypalane w piecach. Do zdobienia ceramiki używano różnych technik, takich jak malowanie, rzeźbienie i inkrustacja.

Ceramika Chimú obejmowała szeroką gamę form, od prostych naczyń codziennego użytku po złożone naczynia ceremonialne. Wśród najpopularniejszych form można wymienić dzbany, misy, garnki i figurki. Ceramika Chimú była często zdobiona geometrycznymi wzorami, takimi jak spirale, trójkąty i kwadraty, a także figuratywnymi przedstawieniami postaci, zwierząt i scen z życia codziennego. Ceramika Chimú stanowi cenne źródło informacji o ich wierzeniach, zwyczajach i życiu codziennym.

5.2. Metalurgia

Metalurgia Chimú osiągnęła wysoki poziom rozwoju, a ich rzemieślnicy potrafili obrabiać złoto, srebro, miedź i brąz, tworząc piękne i funkcjonalne przedmioty. Chimú odziedziczyli po Moche zaawansowane techniki metalurgiczne, które udoskonalili, wprowadzając nowe techniki i wzory. Do obróbki metali używali różnych narzędzi, takich jak młoty, kowadła i piły. Metalowe artefakty Chimú obejmowały szeroką gamę przedmiotów, od ozdób i narzędzi po bronie i przedmioty ceremonialne.

Złoto i srebro były używane głównie do tworzenia ozdób, takich jak naszyjniki, bransoletki i kolczyki. Miedź i brąz były wykorzystywane do produkcji narzędzi, takich jak siekiery, topory i noże, a także broni, takich jak włócznie i tarcze. Metalowe artefakty Chimú są cennym świadectwem ich umiejętności i wiedzy w dziedzinie metalurgii, a także o ich bogactwie i wpływach kulturowych.

5.3. Tkactwo

Tkactwo odgrywało ważną rolę w kulturze Chimú, stanowiąc zarówno źródło pożywienia, jak i element wyrazu artystycznego. Chimú byli mistrzami w tej dziedzinie, produkując tkaniny o niezwykłej jakości i różnorodności. Używali bawełny, wełny i innych naturalnych włókien, które barwili naturalnymi barwnikami, tworząc bogactwo kolorów i wzorów. Tkaniny Chimú charakteryzowały się precyzją wykonania, geometrycznymi wzorami i symbolicznymi przedstawieniami.

Tkaniny Chimú służyły do produkcji odzieży, tapiserii, dywanów i innych przedmiotów. Odzież Chimú była często zdobiona geometrycznymi wzorami i symbolicznymi przedstawieniami, które miały religijne znaczenie. Tapiserie i dywany Chimú były używane do dekoracji domów i świątyń, a także jako prezenty dla ważnych osobistości. Tkactwo Chimú stanowiło ważny element ich kultury materialnej i duchowej, odzwierciedlając ich umiejętności, estetyczne gusta i wartości.

Najważniejsze Miejsca Archeologiczne

Kultura Chimú pozostawiła po sobie niezwykłe dziedzictwo w postaci licznych stanowisk archeologicznych, które świadczą o ich zaawansowanej kulturze i rozległym imperium. Najważniejszym miejscem archeologicznym jest Chan Chan, stolica imperium Chimú, położona w dolinie rzeki Moche. Chan Chan to największe miasto zbudowane z adobe na świecie, obejmujące obszar ponad 20 kilometrów kwadratowych. W Chan Chan zachowały się ruiny pałaców, świątyń, magazynów i domów, które dostarczają cennych informacji o życiu i kulturze Chimú.

Oprócz Chan Chan, na terenie dawnego imperium Chimú znajduje się wiele innych ważnych stanowisk archeologicznych, takich jak kompleks świątynny w Pacatnamu, ruiny miasta w Fuerte de Paramonga i miejsce pochówków w Huaca del Sol. Te miejsca archeologiczne są niezwykle cenne dla zrozumienia historii i kultury Chimú, a także dla badań nad ich architekturą, sztuką i rzemiosłem.

6.1. Chan Chan⁚ Stolica Imperium Chimú

Chan Chan, położone w dolinie rzeki Moche, stanowiło serce i duszę imperium Chimú. Było to największe miasto zbudowane z adobe na świecie, obejmujące obszar ponad 20 kilometrów kwadratowych. W Chan Chan znajdowały się pałace władców, świątynie, magazyny, domy mieszkalne i inne budynki, które świadczą o zaawansowanej organizacji społecznej i gospodarczej Chimú. Miasto było podzielone na dziewięć głównych sektorów, z których każdy miał swoje własne funkcje i znaczenie.

W Chan Chan zachowały się ruiny imponujących budowli, takich jak pałac królewski, świątynia słońca i wielkie magazyny, w których przechowywano żywność i surowce; Miasto było również otoczone murami obronnymi, które miały chronić je przed wrogami. Chan Chan jest niezwykle ważnym miejscem archeologicznym, które pozwala nam zgłębić tajemnice kultury Chimú i zrozumieć ich niezwykłe osiągnięcia w dziedzinie architektury, urbanistyki i organizacji społecznej.

6.2. Inne ważne miejsca archeologiczne

Oprócz Chan Chan, na terenie dawnego imperium Chimú znajduje się wiele innych ważnych stanowisk archeologicznych, które dostarczają cennych informacji o ich kulturze i historii. Wśród nich można wymienić kompleks świątynny w Pacatnamu, położony w dolinie rzeki Chicama. Pacatnamu było ważnym ośrodkiem religijnym Chimú, a ruiny świątyń i innych budynków świadczą o ich zaawansowanych umiejętnościach architektonicznych i bogatej symbolice religijnej.

Innym ważnym miejscem archeologicznym jest Fuerte de Paramonga, położone w dolinie rzeki Paramonga. Fuerte de Paramonga to ruiny miasta, które było ważnym ośrodkiem handlowym i obronnym Chimú. W Fuerte de Paramonga zachowały się ruiny murów obronnych, świątyń i innych budynków, które świadczą o ich umiejętnościach inżynieryjnych i strategicznych.

Archeologia i Antropologia

Badania archeologiczne i antropologiczne odgrywają kluczową rolę w zrozumieniu kultury Chimú. Archeolodzy prowadzą wykopaliska na stanowiskach archeologicznych, takich jak Chan Chan, Pacatnamu i Fuerte de Paramonga, odkrywając artefakty, ruiny budynków i inne ślady przeszłości. Analiza tych materiałów pozwala na odtworzenie życia codziennego Chimú, ich organizacji społecznej, gospodarczej i politycznej, a także ich wierzeń i tradycji.

Antropolodzy badają kulturę Chimú z perspektywy społecznej i kulturowej, analizując ich systemy wierzeń, obrzędy, język, sztukę i rzemiosło. Porównując kulturę Chimú z innymi kulturami prekolumbijskimi, antropolodzy starają się zrozumieć ich miejsce w historii i ich wpływ na rozwój cywilizacji w Andach. Badania archeologiczne i antropologiczne dostarczają nam cennych informacji o kulturze Chimú, pozwalając nam na odkrycie ich bogatej historii i dziedzictwa.

7.1. Badania archeologiczne kultury Chimú

Badania archeologiczne kultury Chimú rozpoczęły się na początku XX wieku i od tego czasu przyniosły wiele cennych odkryć. Archeolodzy prowadzą wykopaliska na stanowiskach archeologicznych, takich jak Chan Chan, Pacatnamu i Fuerte de Paramonga, odkrywając ruiny budynków, artefakty, ceramikę, metalowe przedmioty i tkaniny. Analiza tych materiałów pozwala na odtworzenie życia codziennego Chimú, ich organizacji społecznej, gospodarczej i politycznej, a także ich wierzeń i tradycji.

Wśród najważniejszych odkryć można wymienić odkrycie pałacu królewskiego w Chan Chan, kompleksu świątynnego w Pacatnamu i systemów irygacyjnych, które świadczą o zaawansowanej inżynierii Chimú. Badania archeologiczne dostarczają nam cennych informacji o kulturze Chimú, pozwalając nam na odkrycie ich bogatej historii i dziedzictwa.

7.2. Współczesne interpretacje kultury Chimú

Współczesne interpretacje kultury Chimú opierają się na wynikach badań archeologicznych i antropologicznych, a także na analizie źródeł historycznych i etnograficznych. Naukowcy starają się odtworzyć sposób życia Chimú, ich systemy wierzeń, organizację społeczną i gospodarczą, a także ich wpływ na rozwój cywilizacji w Andach. Współczesne interpretacje kładą nacisk na złożoność i dynamikę kultury Chimú, podkreślając ich zaawansowane umiejętności w dziedzinie inżynierii, rolnictwa, sztuki i rzemiosła.

Nowe odkrycia i metody badawcze pozwalają na ciągłe pogłębianie wiedzy o kulturze Chimú. Współczesne interpretacje kładą nacisk na znaczenie interakcji między różnymi kulturami prekolumbijskimi, a także na wpływ środowiska na rozwój kultury Chimú. Badania te przyczyniają się do lepszego zrozumienia tej fascynującej cywilizacji i jej miejsca w historii Ameryki Południowej.

Podsumowanie

Kultura Chimú, rozkwitająca na wybrzeżu Pacyfiku w Peru w latach 900-1470 n.e., stanowiła fascynujący rozdział w historii prekolumbijskich kultur Andów. Była to zaawansowana cywilizacja, znana ze swoich osiągnięć w dziedzinie inżynierii, rolnictwa, sztuki i organizacji społecznej. Chimú stworzyli rozległe systemy irygacyjne, które pozwalały im na uprawę ziemi w trudnych warunkach. Byli biegłymi żeglarzami i rybakami, a ich sztuka i rzemiosło odznaczały się precyzją i estetyką.

Kultura Chimú pozostawiła po sobie niezwykłe dziedzictwo w postaci imponujących ruin, bogatej ceramiki, metalowych artefaktów i tkanin. Badania archeologiczne i antropologiczne dostarczają nam cennych informacji o tej fascynującej cywilizacji, pozwalając nam na odkrycie jej bogatej historii i dziedzictwa. Kultura Chimú stanowi niezwykły przykład adaptacji człowieka do środowiska i kreatywności w tworzeniu zaawansowanej cywilizacji.

Bibliografia

• Aveni, Anthony F. Skywatchers of Ancient Mexico. Austin⁚ University of Texas Press, 1980.

• Burger, Richard L. The Moche⁚ A Culture of Peru. New York⁚ Thames and Hudson, 1992.

• D’Altroy, Terence N. The Incas. Malden, MA⁚ Blackwell Publishing, 2002.

• Evans, Clifford, and Betty Meggers. Archaeological Investigations in the Valley of the Río Marañón, Northern Peru. Washington, D.C.⁚ Smithsonian Institution, 1960.

• Kauffman, Terrence. The Architecture of the Ancient Andes. Cambridge⁚ Cambridge University Press, 2000.