Daniel Kahneman: Biografía y principales teorías

Daniel Kahneman⁚ biografía y principales teorías

Daniel Kahneman, psycholog i ekonomista behawioralny, jest pionierem w dziedzinie badań nad procesami poznawczymi, które wpływają na podejmowanie decyzji. Jego praca, często w kooperacji z Amosem Tverskym, zrewolucjonizowała nasze rozumienie ludzkiego myślenia i zachowania.

1. Introducción

Daniel Kahneman, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii, jest jednym z najbardziej wpływowych i uznanych naukowców w dziedzinie psychologii poznawczej i ekonomii behawioralnej. Jego pionierskie badania nad procesami poznawczymi, które wpływają na podejmowanie decyzji, zrewolucjonizowały nasze rozumienie ludzkiego myślenia i zachowania. Kahneman wykazał, że ludzie nie zawsze podejmują decyzje w sposób racjonalny, a ich wybory są często zniekształcane przez heurystikę i błędy poznawcze.

Praca Kahnemana, często w kooperacji z Amosem Tverskym, doprowadziła do powstania nowej dziedziny badań, znanej jako ekonomia behawioralna, która łączy metody ekonomiczne z psychologicznymi. Dzięki swoim odkryciom, Kahneman i Tversky wykazali, że tradycyjne modele ekonomiczne, oparte na założeniu racjonalności człowieka, są niewystarczające do wyjaśnienia rzeczywistych decyzji podejmowanych przez ludzi. Ich praca miała ogromny wpływ na wiele dziedzin, w tym ekonomię, finanse, marketing, prawo i politykę.

W tym artykule przyjrzymy się bliżej życiu i karierze Daniela Kahnemana, jego głównym wkładom w dziedzinie psychologii poznawczej i ekonomii behawioralnej, a także implikacjom jego teorii dla podejmowania decyzji.

2. La vida y carrera de Daniel Kahneman

Daniel Kahneman urodził się w 1934 roku w Tel Awiwie, w Palestynie pod brytyjskim mandatem. Jego rodzina była pochodzenia żydowskiego, a jego dzieciństwo naznaczone było trudnościami okresu II wojny światowej. Po wojnie Kahneman przeniósł się do Izraela, gdzie ukończył studia psychologiczne na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie w 1954 roku. Po studiach służył w armii izraelskiej jako psycholog, gdzie zdobywał doświadczenie w testowaniu i selekcji kandydatów do służby wojskowej.

Po zakończeniu służby wojskowej Kahneman kontynuował karierę akademicką, prowadząc badania nad percepcją, pamięcią i podejmowaniem decyzji. W 1961 roku uzyskał doktorat z psychologii na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. Następnie pracował jako profesor na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie, gdzie poznał Amossa Tversky’ego, z którym rozpoczął owocną współpracę naukową. Wspólnie stworzyli szereg pionierskich teorii dotyczących ludzkiego myślenia i zachowania, które zrewolucjonizowały dziedzinę psychologii poznawczej i ekonomii behawioralnej.

W 1978 roku Kahneman przeniósł się do Stanów Zjednoczonych, gdzie objął stanowisko profesora psychologii na Uniwersytecie Stanforda. W 1986 roku został profesorem emerytowanym, ale kontynuował badania i publikowanie prac naukowych. W 2002 roku Kahneman otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii za swoje pionierskie badania nad procesami poznawczymi, które wpływają na podejmowanie decyzji.

2.1. Primeros años y educación

Daniel Kahneman urodził się 5 marca 1934 roku w Tel Awiwie, w Palestynie pod brytyjskim mandatem. Jego rodzina była pochodzenia żydowskiego, a jego dzieciństwo naznaczone było trudnościami okresu II wojny światowej. W 1940 roku, po niemieckiej inwazji na Francję, rodzina Kahnemana przeniosła się do Paryża, gdzie spędzili kilka lat, żyjąc w strachu przed prześladowaniami ze strony nazistów. Po wybuchu wojny rodzina Kahnemana powróciła do Tel Awiwu, gdzie Daniel kontynuował naukę.

Po ukończeniu szkoły średniej w 1951 roku, Kahneman rozpoczął studia na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie. Początkowo studiował matematykę, ale szybko zrozumiał, że jego prawdziwe zainteresowania leżą w dziedzinie psychologii. W 1954 roku uzyskał tytuł licencjata z psychologii, a następnie kontynuował naukę na tym samym uniwersytecie, zdobywając tytuł magistra w 1958 roku. Po studiach służył w armii izraelskiej jako psycholog, gdzie zdobywał doświadczenie w testowaniu i selekcji kandydatów do służby wojskowej.

W 1961 roku Kahneman przeniósł się do Stanów Zjednoczonych, gdzie uzyskał doktorat z psychologii na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. Jego praca doktorska dotyczyła percepcji i pamięci.

2.2. Carrera académica

Po uzyskaniu doktoratu z psychologii na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley w 1961 roku, Daniel Kahneman powrócił do Izraela i rozpoczął pracę na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie. Tam kontynuował swoje badania nad percepcją, pamięcią i podejmowaniem decyzji, a także rozpoczął współpracę z Amosem Tverskym, z którym stworzył szereg pionierskich teorii dotyczących ludzkiego myślenia i zachowania.

W 1978 roku Kahneman przeniósł się do Stanów Zjednoczonych, gdzie objął stanowisko profesora psychologii na Uniwersytecie Stanforda. Na tym stanowisku kontynuował swoje badania nad procesami poznawczymi, które wpływają na podejmowanie decyzji, a także rozwijał swoje teorie dotyczące heurystik i błędów poznawczych. W 1986 roku Kahneman został profesorem emerytowanym Uniwersytetu Stanforda, ale kontynuował badania i publikowanie prac naukowych. W 2002 roku otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii za swoje pionierskie badania nad procesami poznawczymi, które wpływają na podejmowanie decyzji.

Po odejściu z Uniwersytetu Stanforda, Kahneman kontynuował swoje badania i publikacje, a także aktywnie uczestniczył w życiu naukowym, wygłaszając wykłady i prowadząc seminaria. W 2011 roku opublikował swoją książkę “Thinking, Fast and Slow”, która stała się bestsellerem i została przetłumaczona na wiele języków. Książka ta przedstawia jego główne teorie dotyczące ludzkiego myślenia i zachowania, a także ich implikacje dla podejmowania decyzji.

2.3. Colaboración con Amos Tversky

Współpraca Daniela Kahnemana z Amosem Tverskym, psychologiem poznawczym, miała kluczowe znaczenie dla rozwoju psychologii poznawczej i ekonomii behawioralnej. Ich wspólne badania, które rozpoczęły się w latach 70. XX wieku, doprowadziły do powstania szeregu pionierskich teorii dotyczących ludzkiego myślenia i zachowania. Kahneman i Tversky wykazali, że ludzie nie zawsze podejmują decyzje w sposób racjonalny, a ich wybory są często zniekształcane przez heurystikę i błędy poznawcze.

Wspólnie opracowali teorię perspektywy, która wyjaśnia, w jaki sposób ludzie oceniają ryzyko i podejmują decyzje w warunkach niepewności. Teoria ta zakłada, że ludzie są bardziej wrażliwi na straty niż na zyski, co prowadzi do zachowań awersyjnych wobec ryzyka. Kahneman i Tversky wykazali również, że ludzie często opierają swoje decyzje na uproszczonych regułach, zwanych heurystykami, które mogą prowadzić do błędów poznawczych. Ich badania nad heurystykami i błędami poznawczymi miały ogromny wpływ na dziedzinę psychologii poznawczej i ekonomii behawioralnej.

Współpraca Kahnemana i Tversky’ego trwała ponad 20 lat, a ich wspólne badania zostały nagrodzone wieloma prestiżowymi nagrodami, w tym Nagrodą Nobla w dziedzinie ekonomii w 2002 roku. Po śmierci Tversky’ego w 1996 roku, Kahneman kontynuował swoje badania, rozwijając i udoskonalając swoje teorie.

3. Principales contribuciones de Kahneman a la psicología cognitiva y la economía conductual

Daniel Kahneman, w swojej długiej i owocnej karierze naukowej, dokonał znaczących odkryć, które zrewolucjonizowały nasze rozumienie ludzkiego myślenia i zachowania. Jego badania nad procesami poznawczymi, które wpływają na podejmowanie decyzji, doprowadziły do powstania nowej dziedziny badań, znanej jako ekonomia behawioralna. Wkład Kahnemana w te dziedziny obejmuje szereg pionierskich teorii, w tym teorię perspektywy, koncepcję awersji do strat, odkrycie heurystyk i błędów poznawczych, a także model dwóch systemów myślenia.

Teorie Kahnemana wykazały, że ludzie nie zawsze podejmują decyzje w sposób racjonalny, a ich wybory są często zniekształcane przez czynniki emocjonalne, społeczne i poznawcze. Jego badania miały ogromny wpływ na wiele dziedzin, w tym ekonomię, finanse, marketing, prawo i politykę. Wiele z jego odkryć zostało wykorzystanych do opracowania nowych narzędzi i technik, które pomagają ludziom podejmować lepsze decyzje w różnych dziedzinach życia.

W kolejnych sekcjach przyjrzymy się bliżej poszczególnym wkładom Kahnemana w dziedzinie psychologii poznawczej i ekonomii behawioralnej.

3.1. Heurísticas y sesgos

Jednym z kluczowych wkładów Daniela Kahnemana w dziedzinę psychologii poznawczej było odkrycie heurystyk i błędów poznawczych. Heurystyki to uproszczone reguły, których ludzie używają do podejmowania decyzji w warunkach niepewności. Chociaż heurystikę można uznać za przydatne narzędzia do szybkiego i łatwego podejmowania decyzji, mogą one również prowadzić do błędów poznawczych, czyli systematycznych odchyleń od racjonalnego myślenia.

Kahneman i Amos Tversky zidentyfikowali wiele różnych heurystyk i błędów poznawczych, w tym⁚

• Heurystyka dostępności⁚ Tendencja do oceny prawdopodobieństwa zdarzenia na podstawie łatwości, z jaką przychodzą nam na myśl przykłady tego zdarzenia.
• Heurystyka reprezentatywności⁚ Tendencja do oceny prawdopodobieństwa zdarzenia na podstawie tego, jak bardzo jest ono reprezentatywne dla prototypu tego zdarzenia.
• Błąd zakotwiczenia⁚ Tendencja do nadmiernego polegania na pierwszej informacji, która pojawia się w danej sytuacji.
• Błąd potwierdzenia⁚ Tendencja do poszukiwania informacji potwierdzających nasze istniejące przekonania, a ignorowania informacji, które im przeczą.

Badania Kahnemana i Tversky’ego wykazały, że heurystikę i błędy poznawcze są powszechne i wpływają na wiele aspektów naszego życia, w tym na podejmowanie decyzji finansowych, wyborów politycznych i ocenę ryzyka.

3.2. Teoría de la perspectiva

Teoria perspektywy, opracowana przez Daniela Kahnemana i Amossa Tversky’ego w latach 70. XX wieku, jest jedną z najważniejszych teorii w dziedzinie ekonomii behawioralnej. Teoria ta wyjaśnia, w jaki sposób ludzie oceniają ryzyko i podejmują decyzje w warunkach niepewności. Zakłada ona, że ludzie nie są racjonalnymi agentami ekonomicznymi, którzy zawsze dążą do maksymalizacji swoich zysków, ale raczej są podatni na błędy poznawcze i emocjonalne wpływy.

Teoria perspektywy opiera się na dwóch kluczowych założeniach⁚

• Awersja do strat⁚ Ludzie są bardziej wrażliwi na straty niż na zyski. Oznacza to, że strata 100 zł sprawia nam więcej bólu niż radość z uzyskania 100 zł.
• Nieliniowa funkcja wartości⁚ Ludzie oceniają zyski i straty w sposób nieliniowy. Małe zyski i straty są oceniane bardziej liniowo, podczas gdy duże zyski i straty są oceniane w sposób bardziej wykładniczy.

Teoria perspektywy ma wiele implikacji dla podejmowania decyzji w różnych dziedzinach życia, w tym dla inwestowania, zarządzania ryzykiem i negocjacji. Wyjaśnia ona również, dlaczego ludzie często podejmują decyzje, które są nieoptymalne z punktu widzenia ekonomicznego.

3.3. Aversión a la pérdida

Awersja do strat, jeden z kluczowych elementów teorii perspektywy, jest zjawiskiem psychologicznym opisującym tendencję ludzi do odczuwania bólu związanego ze stratą większego niż przyjemność związaną z równoważnym zyskiem. Oznacza to, że utrata 100 zł jest dla nas bardziej bolesna niż radość z uzyskania 100 zł. Awersja do strat jest silnym czynnikiem wpływającym na nasze decyzje, często prowadząc do zachowań, które są nieoptymalne z punktu widzenia ekonomicznego.

Awersja do strat ma wiele implikacji dla podejmowania decyzji w różnych dziedzinach życia. Na przykład, w kontekście inwestowania, awersja do strat może prowadzić do utrzymywania nieopłacalnych inwestycji, ponieważ inwestorzy obawiają się utraty zainwestowanych pieniędzy. W kontekście negocjacji, awersja do strat może prowadzić do kompromisów, które są niekorzystne dla jednej ze stron, ponieważ obie strony są bardziej skłonne do uniknięcia straty niż do osiągnięcia zysku.

Awersja do strat jest silnym czynnikiem psychologicznym, który wpływa na nasze decyzje w sposób nieświadomy. Zrozumienie tego zjawiska jest kluczowe dla podejmowania bardziej racjonalnych decyzji, zarówno w życiu prywatnym, jak i zawodowym.

3.4. Efectos de encuadre

Efekty ramowania, odkryte przez Kahnemana i Tversky’ego, są zjawiskiem psychologicznym, w którym sposób przedstawienia informacji wpływa na decyzje podejmowane przez ludzi, nawet jeśli informacje te są obiektywnie identyczne. Innymi słowy, sposób, w jaki przedstawiamy problem, może zmienić sposób, w jaki ludzie go postrzegają i podejmują decyzje.

Klasycznym przykładem efektu ramowania jest problem “choroby azjatyckiej”, w którym uczestnikom przedstawiono dwie opcje walki z chorobą⁚

• Opcja A⁚ Program, który ratuje 200 osób.
• Opcja B⁚ Program, który ma 1/3 szansy na uratowanie 600 osób i 2/3 szansy na uratowanie 0 osób.

W tym przypadku większość uczestników wybrała opcję A, ponieważ była ona przedstawiona w sposób skupiający się na zyskach. Jednak, gdy problem został przedstawiony w sposób skupiający się na stratach, większość uczestników wybrała opcję B⁚

• Opcja C⁚ Program, który doprowadzi do śmierci 400 osób.
• Opcja D⁚ Program, który ma 1/3 szansy na uratowanie 0 osób i 2/3 szansy na uratowanie 600 osób.

Chociaż opcje A i C oraz opcje B i D są obiektywnie identyczne, sposób, w jaki zostały przedstawione, wpłynął na decyzje uczestników.

4. Implicaciones de las teorías de Kahneman para la toma de decisiones

Teorie Daniela Kahnemana mają głębokie implikacje dla sposobu, w jaki rozumiemy i podejmujemy decyzje; Jego badania wykazały, że ludzie nie zawsze podejmują decyzje w sposób racjonalny, a ich wybory są często zniekształcane przez czynniki emocjonalne, społeczne i poznawcze. Zrozumienie tych czynników jest kluczowe dla podejmowania bardziej świadomych i efektywnych decyzji w różnych dziedzinach życia.

Po pierwsze, teorie Kahnemana podkreślają znaczenie intuicji i emocji w procesie podejmowania decyzji. Chociaż często uważamy, że decyzje powinny być podejmowane w sposób chłodny i racjonalny, w rzeczywistości nasze decyzje są często kształtowane przez nasze emocje, intuicję i doświadczenia. Zrozumienie wpływu emocji na nasze decyzje jest kluczowe dla podejmowania bardziej świadomych wyborów.

Po drugie, teorie Kahnemana wskazują na ograniczenia naszej zdolności do racjonalnego myślenia. Nasze umysły są podatne na błędy poznawcze i heurystikę, które mogą prowadzić do błędnych decyzji. Zrozumienie tych ograniczeń jest kluczowe dla unikania pułapek poznawczych i podejmowania bardziej świadomych wyborów.

4.1. La influencia de la intuición y la racionalidad limitada

Jednym z najważniejszych wniosków płynących z prac Daniela Kahnemana jest uznanie wpływu intuicji i ograniczonej racjonalności na proces podejmowania decyzji. Tradycyjne modele ekonomiczne zakładały, że ludzie są racjonalnymi agentami, którzy zawsze dążą do maksymalizacji swoich zysków. Kahneman jednak wykazał, że nasze decyzje są często kształtowane przez intuicję, czyli szybkie i automatyczne reakcje, które nie zawsze są zgodne z logiką.

Ograniczona racjonalność oznacza, że ​​nasze możliwości przetwarzania informacji i podejmowania decyzji są ograniczone. Nie zawsze mamy czas i zasoby, aby dokładnie przeanalizować wszystkie dostępne informacje, a często musimy polegać na uproszczonych regułach i heurystykach. Te reguły mogą być przydatne w wielu sytuacjach, ale mogą również prowadzić do błędów poznawczych, które zniekształcają nasze decyzje.

Zrozumienie wpływu intuicji i ograniczonej racjonalności na nasze decyzje jest kluczowe dla podejmowania bardziej świadomych wyborów. Musimy być świadomi naszych ograniczeń i starać się unikać pułapek poznawczych, które mogą prowadzić do błędnych decyzji.

4.2. El modelo de dos sistemas de pensamiento⁚ Sistema 1 y Sistema 2

W swojej książce “Thinking, Fast and Slow” Daniel Kahneman przedstawił model dwóch systemów myślenia, które współdziałają w procesie podejmowania decyzji. System 1, zwany również “systemem szybkim”, działa automatycznie, intuicyjnie i bez wysiłku. System 2, zwany “systemem wolnym”, jest bardziej świadomy, analityczny i wymagający wysiłku.

System 1 jest odpowiedzialny za szybkie i automatyczne reakcje, takie jak rozpoznawanie twarzy, interpretacja emocji i reagowanie na zagrożenia. System 2 jest odpowiedzialny za bardziej złożone zadania, takie jak rozwiązywanie problemów matematycznych, planowanie i podejmowanie decyzji opartych na logice. Chociaż oba systemy są ważne dla naszego funkcjonowania, Kahneman podkreśla, że ​​System 1 ma większy wpływ na nasze decyzje, ponieważ działa automatycznie i często nieświadomie.

Zrozumienie modelu dwóch systemów myślenia jest kluczowe dla lepszego zrozumienia procesu podejmowania decyzji. Musimy być świadomi tego, że nasze decyzje są często kształtowane przez intuicję i emocje, a nie tylko przez logikę. Dlatego ważne jest, aby rozwijać umiejętności krytycznego myślenia i uczyć się rozpoznawać sytuacje, w których System 1 może prowadzić do błędnych decyzji;

5. Reconocimientos y legado de Kahneman

Daniel Kahneman został uhonorowany wieloma prestiżowymi nagrodami za swoje pionierskie badania nad procesami poznawczymi, które wpływają na podejmowanie decyzji. W 2002 roku otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii, wraz z Amosem Tverskym (pośmiertnie), za swoje wkład w dziedzinę ekonomii behawioralnej. Kahneman jest również laureatem wielu innych nagród, w tym Nagrody Grawemeyera w dziedzinie psychologii (1993), Nagrody im. Louisa Jonessona za zaawansowane badania nad zachowaniem człowieka (1995), a także Nagrody im. Daniela Kahnemana za badania nad podejmowaniem decyzji i oceną (2007).

Praca Kahnemana miała ogromny wpływ na wiele dziedzin, w tym ekonomię, finanse, marketing, prawo i politykę. Jego teorie są szeroko stosowane w praktyce, aby lepiej zrozumieć ludzkie zachowanie i podejmować bardziej świadome decyzje. Kahneman jest uważany za jednego z najbardziej wpływowych psychologów XX wieku, a jego praca kontynuuje inspirowanie badań w dziedzinie psychologii poznawczej i ekonomii behawioralnej.

Dziedzictwo Kahnemana obejmuje również jego książkę “Thinking, Fast and Slow”, która stała się bestsellerem i została przetłumaczona na wiele języków. Książka ta przedstawia jego główne teorie dotyczące ludzkiego myślenia i zachowania, a także ich implikacje dla podejmowania decyzji. “Thinking, Fast and Slow” stała się ważnym dziełem w dziedzinie psychologii poznawczej i ekonomii behawioralnej, a jej wpływ na nasze rozumienie ludzkiego umysłu jest niezaprzeczalny.

5.1. Premio Nobel de Economía

W 2002 roku Daniel Kahneman otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii, wraz z Amosem Tverskym (pośmiertnie), za swoje pionierskie badania nad procesami poznawczymi, które wpływają na podejmowanie decyzji. Nagroda ta była znaczącym wyróżnieniem, które potwierdziło znaczenie prac Kahnemana i Tversky’ego dla rozwoju ekonomii behawioralnej i psychologii poznawczej. Wręczenie Nagrody Nobla Kahnemanowi i Tverskym było przełomowym wydarzeniem, które pokazało, że ekonomia nie jest tylko nauką o racjonalnych wyborach, ale również nauką o ludzkim zachowaniu, które często jest irracjonalne i zniekształcone przez czynniki psychologiczne.

Prace Kahnemana i Tversky’ego zrewolucjonizowały sposób, w jaki rozumiemy podejmowanie decyzji. Ich odkrycia dotyczące heurystyk i błędów poznawczych, a także teoria perspektywy, wykazały, że ludzie nie zawsze podejmują decyzje w sposób racjonalny, a ich wybory są często zniekształcane przez czynniki emocjonalne, społeczne i poznawcze. Nagroda Nobla dla Kahnemana i Tversky’ego potwierdziła znaczenie tych odkryć dla rozwoju ekonomii i innych dziedzin, w których podejmowanie decyzji odgrywa kluczową rolę.

Nagroda Nobla dla Daniela Kahnemana była nie tylko uznaniem jego wkładu w dziedzinę ekonomii behawioralnej, ale również dowodem na to, że psychologia i ekonomia są ze sobą ściśle powiązane i że badania nad procesami poznawczymi mogą mieć znaczący wpływ na nasze rozumienie ludzkiego zachowania.

5.2. Influencia en la psicología, la economía conductual y la ciencia cognitiva

Praca Daniela Kahnemana miała ogromny wpływ na wiele dziedzin, w tym psychologię, ekonomię behawioralną i nauki poznawcze. Jego pionierskie badania nad procesami poznawczymi, które wpływają na podejmowanie decyzji, zrewolucjonizowały nasze rozumienie ludzkiego myślenia i zachowania. Wprowadził on nowe perspektywy do badań nad percepcją, pamięcią, oceną ryzyka i podejmowaniem decyzji, a także do analizy wpływu emocji i intuicji na nasze wybory.

W psychologii Kahneman odegrał kluczową rolę w rozwoju psychologii poznawczej, wykazując, że nasze umysły są podatne na błędy poznawcze i heurystikę. Jego odkrycia doprowadziły do powstania nowych teorii i modeli, które wyjaśniają, w jaki sposób ludzie przetwarzają informacje, podejmują decyzje i uczą się. Wpływ Kahnemana na ekonomię behawioralną jest jeszcze bardziej znaczący. Jego praca, często w kooperacji z Amosem Tverskym, zrewolucjonizowała sposób, w jaki ekonomiści myślą o ludzkim zachowaniu. Wykazali oni, że tradycyjne modele ekonomiczne, oparte na założeniu racjonalności człowieka, są niewystarczające do wyjaśnienia rzeczywistych decyzji podejmowanych przez ludzi.

Wpływ Kahnemana na nauki poznawcze jest również znaczny. Jego badania nad heurystykami i błędami poznawczymi, a także teoria perspektywy, wprowadziły nowe podejście do badania procesów poznawczych, które uwzględniają zarówno aspekty racjonalne, jak i irracjonalne ludzkiego umysłu. Praca Kahnemana kontynuuje inspirowanie badań w tych dziedzinach, a jego odkrycia mają trwały wpływ na nasze rozumienie ludzkiego umysłu i zachowania.