Transkrypcja DNA: proces w eukariotach i prokariotach

Transkrypcja DNA⁚ proces w eukariotach i prokariotach

Transkrypcja DNA to kluczowy proces w ekspresji genów, podczas którego informacja genetyczna zakodowana w DNA jest przepisywana na RNA․ Ten proces zachodzi zarówno u eukariotów, jak i prokariotów, ale z pewnymi istotnymi różnicami․

Wprowadzenie

Transkrypcja DNA to fundamentalny proces w biologii komórkowej, który stanowi pierwszy etap ekspresji genów․ Polega on na przepisaniu informacji genetycznej zakodowanej w DNA na cząsteczkę RNA, która następnie służy jako matryca do syntezy białka․ Proces ten zachodzi zarówno u eukariotów, jak i prokariotów, choć z pewnymi istotnymi różnicami w mechanizmach i regulacji․

W eukariotach, transkrypcja odbywa się w jądrze komórkowym, gdzie DNA jest zorganizowany w chromosomy․ W prokariotach, które nie posiadają jądra, transkrypcja zachodzi w cytoplazmie, gdzie DNA znajduje się w obszarze zwanym nukleoidem․

Transkrypcja jest procesem wysoce regulowanym, który pozwala komórkom na kontrolowanie ekspresji genów w odpowiedzi na różne sygnały środowiskowe․ Jest to kluczowy element homeostazy komórkowej, rozwoju organizmu, odpowiedzi na stres i innych procesów biologicznych․

W tym rozdziale przyjrzymy się bliżej mechanizmom transkrypcji DNA, skupiając się na różnicach między eukariotami a prokariotami․ Omówimy etapy transkrypcji, enzymy biorące w niej udział, regulację tego procesu oraz jego znaczenie dla funkcjonowania komórek․

Podstawy molekularne transkrypcji

Transkrypcja DNA opiera się na zasadzie komplementarności zasad azotowych w DNA i RNA․ DNA składa się z dwóch nici polinukleotydowych, połączonych ze sobą wiązaniami wodorowymi między komplementarnymi zasadami⁚ adeniną (A) z tyminą (T) oraz guaniną (G) z cytozyną (C)․ Podczas transkrypcji, jedna z nici DNA służy jako matryca do syntezy RNA․

RNA, podobnie jak DNA, jest liniowym polimerem nukleotydów, ale różni się od DNA pod kilkoma względami․ Po pierwsze, RNA zawiera zamiast tyminy (T) uracyl (U), który łączy się z adeniną (A)․ Po drugie, RNA jest zazwyczaj jednoniciowy, podczas gdy DNA jest dwuniciowy․ Po trzecie, RNA występuje w różnych formach, z których najważniejsze to mRNA (messenger RNA), tRNA (transfer RNA) i rRNA (ribosomal RNA)․

Proces transkrypcji katalizowany jest przez enzym o nazwie polimeraza RNA․ Polimeraza RNA rozpoznaje specyficzne sekwencje DNA, zwane promotorami, i rozpoczyna syntezę RNA․ Następnie, polimeraza RNA przesuwa się wzdłuż nici DNA, odczytując sekwencję zasad i dodając komplementarne nukleotydy do rosnącego łańcucha RNA․ Proces ten kontynuuje się aż do osiągnięcia sekwencji zakończenia transkrypcji, która sygnalizuje zakończenie procesu․

Etapy transkrypcji

Transkrypcja DNA jest złożonym procesem, który można podzielić na trzy główne etapy⁚ inicjację, elongację i terminację․ Każdy z tych etapów jest regulowany przez specyficzne czynniki i wymaga udziału różnych białek․

Inicjacja rozpoczyna się od rozpoznania promotora przez polimerazę RNA․ Promotor to specyficzna sekwencja DNA znajdująca się przed genem, która sygnalizuje polimerazie RNA, gdzie rozpocząć transkrypcję․ Polimeraza RNA wiąże się z promotorem i rozplata dwuniciowe DNA, tworząc tzw․ “bańkę transkrypcyjną”․

Elongacja to etap, w którym polimeraza RNA przesuwa się wzdłuż nici DNA, odczytując sekwencję zasad i dodając komplementarne nukleotydy do rosnącego łańcucha RNA․ Proces ten jest katalizowany przez aktywność polimerazy RNA, która tworzy wiązania fosfodiestrowe między nukleotydami RNA․

Terminacja to ostatni etap transkrypcji, w którym polimeraza RNA odłącza się od nici DNA i nowo zsyntetyzowanego RNA․ Terminacja jest wywołana przez specyficzne sekwencje DNA, zwane terminatorami, które sygnalizują zakończenie transkrypcji․

3․1․ Inicjacja

Inicjacja transkrypcji jest kluczowym etapem, który decyduje o tym, czy gen zostanie przepisany na RNA․ Proces ten rozpoczyna się od rozpoznania promotora przez polimerazę RNA․ Promotor to specyficzna sekwencja DNA znajdująca się przed genem, która zawiera informacje o tym, gdzie rozpocząć transkrypcję․

U prokariotów, polimeraza RNA składa się z podjednostek α₂ββ’σ․ Podjednostka σ jest odpowiedzialna za rozpoznanie promotora․ U eukariotów, proces inicjacji jest bardziej złożony i wymaga udziału wielu czynników transkrypcyjnych․

Po związaniu się z promotorem, polimeraza RNA rozplata dwuniciowe DNA, tworząc tzw․ “bańkę transkrypcyjną”․ W tym momencie, polimeraza RNA jest gotowa do rozpoczęcia syntezy RNA․

W inicjacji transkrypcji kluczową rolę odgrywają także sekwencje regulatorowe, które mogą wpływać na częstotliwość inicjacji transkrypcji․ Sekwencje te mogą działać jako wzmacniacze lub tłumiki transkrypcji, regulując ekspresję genów w odpowiedzi na różne sygnały środowiskowe․

3․2․ Elongacja

Elongacja to etap, w którym polimeraza RNA przesuwa się wzdłuż nici DNA, odczytując sekwencję zasad i dodając komplementarne nukleotydy do rosnącego łańcucha RNA․ Proces ten jest katalizowany przez aktywność polimerazy RNA, która tworzy wiązania fosfodiestrowe między nukleotydami RNA․

Polimeraza RNA porusza się wzdłuż nici DNA w kierunku 3’→5′, a nowy łańcuch RNA powstaje w kierunku 5’→3’․ Podczas elongacji, polimeraza RNA rozplata dwuniciowe DNA przed sobą, tworząc “bańkę transkrypcyjną”, i ponownie łączy nici DNA za sobą․

Elongacja jest procesem wysoce dokładnym, ale błędy w dodawaniu nukleotydów zdarzają się․ Polimeraza RNA posiada aktywność korektorską, która pozwala jej na usunięcie błędnie włączonych nukleotydów i zastąpienie ich prawidłowymi․

Proces elongacji jest regulowany przez różne czynniki, takie jak dostępność nukleotydów RNA, obecność białek wiążących DNA oraz modyfikacje struktury DNA․ W niektórych przypadkach, elongacja może być blokowana przez czynniki transkrypcyjne, które wiążą się z DNA i zapobiegają dalszemu postępowi polimerazy RNA․

3․3․ Terminacja

Terminacja to ostatni etap transkrypcji, w którym polimeraza RNA odłącza się od nici DNA i nowo zsyntetyzowanego RNA․ Proces ten jest wywołany przez specyficzne sekwencje DNA, zwane terminatorami, które sygnalizują zakończenie transkrypcji․

U prokariotów, terminacja może zachodzić na dwa sposoby⁚ terminacja zależna od rho i terminacja niezależna od rho․ W terminacji zależnej od rho, białko rho wiąże się z nowo zsyntetyzowanym RNA i przemieszcza się w kierunku polimerazy RNA․ Gdy rho dotrze do polimerazy RNA, powoduje rozłączenie polimerazy RNA od DNA i uwolnienie RNA․

W terminacji niezależnej od rho, sekwencja terminatora w DNA tworzy strukturę “spinki do włosów” w RNA, która destabilizuje połączenie polimerazy RNA z DNA, prowadząc do jej odłączenia․

U eukariotów, terminacja transkrypcji jest bardziej złożona i wymaga udziału różnych czynników․ W większości przypadków, terminacja transkrypcji jest związana z przetwarzaniem RNA, w którym nowo zsyntetyzowane RNA podlega modyfikacjom, takim jak dodanie czapeczki 5′ i ogona poli(A)․

Różnice w transkrypcji między eukariotami a prokariotami

Transkrypcja DNA u eukariotów i prokariotów wykazuje pewne istotne różnice, wynikające z różnic w organizacji genomu, strukturze komórki i procesach regulacji ekspresji genów․

Lokalizacja transkrypcji⁚ U eukariotów, transkrypcja zachodzi w jądrze komórkowym, gdzie DNA jest zorganizowany w chromosomy․ W prokariotach, które nie posiadają jądra, transkrypcja zachodzi w cytoplazmie, gdzie DNA znajduje się w obszarze zwanym nukleoidem․

Struktura i funkcja polimerazy RNA⁚ U eukariotów, polimeraza RNA jest bardziej złożona i występuje w trzech głównych formach⁚ polimeraza RNA I, II i III․ Każda z tych polimeraz jest odpowiedzialna za transkrypcję specyficznych typów genów․ U prokariotów, polimeraza RNA jest jednorodna i transkrybuje wszystkie rodzaje genów․

Przetwarzanie RNA⁚ U eukariotów, nowo zsyntetyzowane RNA podlega szeregowi modyfikacji, zwanych przetwarzaniem RNA, zanim zostanie przetłumaczone na białko․ Przetwarzanie RNA obejmuje dodanie czapeczki 5′, ogona poli(A) i splicing․ U prokariotów, przetwarzanie RNA jest znacznie prostsze i zazwyczaj ogranicza się do dodania czapeczki 5’․

4․1․ Lokalizacja transkrypcji

Jedną z kluczowych różnic między transkrypcją u eukariotów i prokariotów jest lokalizacja tego procesu․ U eukariotów, transkrypcja zachodzi w jądrze komórkowym, gdzie DNA jest zorganizowany w chromosomy․ Jądro komórkowe stanowi oddzielne przedziały komórkowe, które chronią DNA i regulują dostęp do niego․

W przeciwieństwie do eukariotów, prokarionty nie posiadają jądra komórkowego․ Ich DNA znajduje się w cytoplazmie, w obszarze zwanym nukleoidem․ Nukleoid jest mniej zorganizowany niż jądro komórkowe i nie jest oddzielony od cytoplazmy błoną․

Różnice w lokalizacji transkrypcji mają swoje konsekwencje dla procesu ekspresji genów․ U eukariotów, transkrypcja i translacja są oddzielone w czasie i przestrzeni․ RNA musi zostać przetransportowane z jądra do cytoplazmy, gdzie odbywa się translacja․ U prokariotów, transkrypcja i translacja mogą zachodzić jednocześnie, ponieważ DNA i rybosomy znajdują się w tej samej komorze․

Ta różnica w organizacji ma wpływ na szybkość i regulację ekspresji genów․ U prokariotów, ekspresja genów może być szybka i elastyczna, ponieważ transkrypcja i translacja zachodzą jednocześnie․ U eukariotów, ekspresja genów jest bardziej regulowana, co pozwala na precyzyjne kontrolowanie syntezy białek․

4․2․ Struktura i funkcja polimerazy RNA

Polimeraza RNA to kluczowy enzym odpowiedzialny za katalizowanie procesu transkrypcji․ U prokariotów, polimeraza RNA jest jednorodna i składa się z pięciu podjednostek⁚ α₂ββ’σ․ Podjednostka σ jest odpowiedzialna za rozpoznanie promotora i wiązanie się polimerazy RNA z DNA․

U eukariotów, polimeraza RNA jest bardziej złożona i występuje w trzech głównych formach⁚ polimeraza RNA I, II i III․ Każda z tych polimeraz jest odpowiedzialna za transkrypcję specyficznych typów genów․ Polimeraza RNA I transkrybuje geny rRNA, polimeraza RNA II transkrybuje geny mRNA, a polimeraza RNA III transkrybuje geny tRNA i rRNA 5S․

Polimerazy RNA u eukariotów są większe i bardziej złożone niż u prokariotów․ Wymagają one udziału wielu czynników transkrypcyjnych, które pomagają w rozpoznaniu promotora, wiązaniu się z DNA i rozpoczęciu transkrypcji․

Różnice w strukturze i funkcji polimerazy RNA odzwierciedlają większą złożoność regulacji ekspresji genów u eukariotów․ U prokariotów, transkrypcja jest bardziej prosta, a polimeraza RNA jest mniej regulowana․

4․3․ Przetwarzanie RNA

Po zakończeniu transkrypcji, nowo zsyntetyzowane RNA, zwane pre-mRNA, ulega szeregowi modyfikacji, które przygotowują je do translacji․ Proces ten, nazywany przetwarzaniem RNA, jest bardziej złożony u eukariotów niż u prokariotów․

U eukariotów, pre-mRNA podlega trzem głównym modyfikacjom⁚ dodaniu czapeczki 5′, dodaniu ogona poli(A) i splicingowi․ Czapeczka 5′ to zmodyfikowany nukleotyd guaniny, który jest dodany do końca 5′ pre-mRNA․ Czapeczka 5′ chroni mRNA przed degradacją i pomaga w jego wiązaniu z rybosomem․

Ogon poli(A) to sekwencja adenin, która jest dodana do końca 3′ pre-mRNA; Ogon poli(A) zwiększa stabilność mRNA i pomaga w jego translacji․

Splicing to proces, w którym niekodujące sekwencje, zwane intronami, są usuwane z pre-mRNA, a kodujące sekwencje, zwane eksonami, są łączone ze sobą․ Splicing pozwala na tworzenie różnych białek z tego samego genu, poprzez łączenie różnych kombinacji eksonów․

U prokariotów, przetwarzanie RNA jest znacznie prostsze i zazwyczaj ogranicza się do dodania czapeczki 5’․ Brak splicingu u prokariotów oznacza, że ​​transkrypcja i translacja mogą zachodzić jednocześnie․

Regulacja transkrypcji

Transkrypcja DNA jest procesem ściśle regulowanym, który pozwala komórkom na kontrolowanie ekspresji genów w odpowiedzi na różne sygnały środowiskowe․ Regulacja transkrypcji jest kluczowa dla prawidłowego funkcjonowania komórek i rozwoju organizmów․

Głównymi mechanizmami regulacji transkrypcji są⁚

Czynniki transkrypcyjne to białka, które wiążą się z DNA i regulują transkrypcję․ Czynniki transkrypcyjne mogą działać jako aktywatory lub represory transkrypcji, zwiększając lub zmniejszając częstotliwość inicjacji transkrypcji․ Wiele czynników transkrypcyjnych działa w sposób kooperatywny, tworząc kompleksy białkowe, które regulują ekspresję genów w odpowiedzi na różne sygnały․

Sekwencje regulatorowe to specyficzne sekwencje DNA, które znajdują się w pobliżu genów i wpływają na częstotliwość inicjacji transkrypcji․ Sekwencje te mogą działać jako wzmacniacze lub tłumiki transkrypcji, zwiększając lub zmniejszając aktywność promotora․ Sekwencje regulatorowe są rozpoznawane przez czynniki transkrypcyjne, które wiążą się z nimi i regulują ekspresję genów․

Regulacja transkrypcji jest złożonym procesem, który obejmuje wiele różnych czynników i mechanizmów․ Dzięki precyzyjnej regulacji transkrypcji, komórki mogą kontrolować ekspresję genów w odpowiedzi na różne potrzeby i warunki środowiskowe․

5․1․ Czynniki transkrypcyjne

Czynniki transkrypcyjne to białka, które odgrywają kluczową rolę w regulacji transkrypcji․ Są to specyficzne białka, które wiążą się z określonymi sekwencjami DNA, zwanymi sekwencjami regulatorowymi, w pobliżu genów․ Wiązanie czynników transkrypcyjnych do DNA może wpływać na częstotliwość inicjacji transkrypcji, a tym samym na poziom ekspresji danego genu․

Czynniki transkrypcyjne można podzielić na dwie główne klasy⁚ aktywatory i represory․ Aktywatory zwiększają częstotliwość inicjacji transkrypcji, podczas gdy represory ją zmniejszają․ Aktywatory często wiążą się z DNA w pobliżu promotora i rekruitują polimerazę RNA, zwiększając jej aktywność․ Represory z kolei mogą blokować wiązanie polimerazy RNA z promotorem lub zakłócać jej aktywność․

Wiele czynników transkrypcyjnych działa w sposób kooperatywny, tworząc kompleksy białkowe, które regulują ekspresję genów w odpowiedzi na różne sygnały․ Na przykład, niektóre czynniki transkrypcyjne mogą być aktywowane przez hormony, a następnie wiązać się z DNA i regulować ekspresję genów odpowiedzialnych za odpowiedź na ten hormon․

Czynniki transkrypcyjne odgrywają kluczową rolę w rozwoju organizmów, różnicowaniu komórek, odpowiedzi na stres i innych procesach biologicznych․ Ich precyzyjna regulacja jest niezbędna dla prawidłowego funkcjonowania komórek i organizmów․

5․2․ Sekwencje regulatorowe

Sekwencje regulatorowe to specyficzne sekwencje DNA, które znajdują się w pobliżu genów i wpływają na częstotliwość inicjacji transkrypcji․ Te sekwencje nie są przepisywane na RNA, ale pełnią rolę regulatorową, kontrolując ekspresję genów․ Sekwencje regulatorowe są rozpoznawane przez czynniki transkrypcyjne, które wiążą się z nimi i regulują aktywność promotora․

Istnieją dwa główne rodzaje sekwencji regulatorowych⁚ wzmacniacze i tłumiki․ Wzmacniacze to sekwencje, które zwiększają częstotliwość inicjacji transkrypcji․ Wzmacniacze mogą znajdować się w pobliżu promotora, w obrębie genu lub nawet w odległości kilku tysięcy par zasad od genu․ Wzmacniacze działają poprzez rekrutację czynników transkrypcyjnych, które aktywują polimerazę RNA i zwiększają jej aktywność․

Tłumiki to sekwencje, które zmniejszają częstotliwość inicjacji transkrypcji․ Tłumiki działają poprzez rekrutację czynników transkrypcyjnych, które hamują aktywność polimerazy RNA․ Tłumiki mogą blokować wiązanie polimerazy RNA z promotorem lub zakłócać jej aktywność․

Sekwencje regulatorowe odgrywają kluczową rolę w regulacji ekspresji genów w odpowiedzi na różne sygnały środowiskowe․ Na przykład, wzmacniacze mogą być aktywowane przez hormony, a tłumiki mogą być aktywowane przez czynniki stresowe․ Dzięki precyzyjnej regulacji sekwencji regulatorowych, komórki mogą kontrolować ekspresję genów i reagować na zmieniające się warunki środowiskowe․

Znaczenie transkrypcji

Transkrypcja DNA jest procesem kluczowym dla życia, ponieważ stanowi pierwszy etap ekspresji genów․ Bez transkrypcji, informacja genetyczna zakodowana w DNA nie byłaby dostępna dla komórek, a synteza białek, niezbędnych do wszystkich procesów życiowych, byłaby niemożliwa․

Transkrypcja odgrywa kluczową rolę w wielu procesach biologicznych, w tym⁚

Synteza białek⁚ Transkrypcja jest niezbędna do produkcji mRNA, które służy jako matryca do syntezy białek․ Białka są podstawowymi elementami strukturalnymi i funkcjonalnymi komórek, odpowiedzialnymi za katalizowanie reakcji chemicznych, transport substancji, regulację procesów komórkowych i wiele innych funkcji․

Regulacja ekspresji genów⁚ Transkrypcja jest ściśle regulowana, co pozwala komórkom na kontrolowanie ekspresji genów w odpowiedzi na różne sygnały środowiskowe․ Regulacja transkrypcji jest kluczowa dla prawidłowego funkcjonowania komórek i rozwoju organizmów․ Na przykład, transkrypcja genów odpowiedzialnych za produkcję hormonów jest regulowana przez hormony, a transkrypcja genów odpowiedzialnych za odpowiedź na stres jest regulowana przez czynniki stresowe․

W skrócie, transkrypcja jest procesem niezbędnym dla życia, który pozwala komórkom na odczytywanie informacji genetycznej i produkowanie białek, niezbędnych do wszystkich procesów życiowych․

6․1․ Synteza białek

Synteza białek, czyli translacja, jest procesem, w którym informacja genetyczna zakodowana w mRNA jest tłumaczona na sekwencję aminokwasów, tworząc białko․ Transkrypcja DNA na mRNA jest pierwszym etapem tego procesu, a translacja jest drugim․

mRNA zawiera kod genetyczny w postaci kodonów, czyli sekwencji trzech nukleotydów․ Każdy kodon odpowiada jednemu z 20 aminokwasów․ Rybosomy, organelle komórkowe odpowiedzialne za syntezę białek, odczytują mRNA i łączą ze sobą aminokwasy w odpowiedniej kolejności, tworząc łańcuch polipeptydowy․

W translacji uczestniczą również cząsteczki tRNA, które transportują aminokwasy do rybosomów․ Każda cząsteczka tRNA ma antykodon, który komplementarnie wiąże się z kodonem mRNA․ W ten sposób, tRNA dostarcza odpowiedni aminokwas do rybosomu, gdzie jest on dodawany do rosnącego łańcucha polipeptydowego․

Synteza białek jest procesem wysoce regulowanym, który pozwala komórkom na produkcję białek w odpowiednich ilościach i w odpowiednim czasie․ Regulacja syntezy białek odbywa się na wielu poziomach, w tym na poziomie transkrypcji, translacji i potranslacyjnej modyfikacji białek․

6․2․ Regulacja ekspresji genów

Regulacja ekspresji genów jest kluczowa dla prawidłowego funkcjonowania komórek i rozwoju organizmów․ Komórki muszą być w stanie kontrolować produkcję białek w odpowiedzi na różne sygnały środowiskowe, takie jak hormony, czynniki wzrostu, stres, a także zmiany w środowisku komórkowym․ Transkrypcja DNA na mRNA stanowi jeden z głównych punktów regulacji ekspresji genów․

Regulacja transkrypcji może odbywać się na wielu poziomach, w tym⁚

Poziom promotora⁚ Aktywność promotora, czyli sekwencji DNA, która rozpoczyna transkrypcję, może być regulowana przez czynniki transkrypcyjne․ Czynniki te mogą zwiększać lub zmniejszać częstotliwość inicjacji transkrypcji, wpływająć na poziom ekspresji genu․

Poziom sekwencji regulatorowych⁚ Wzmacniacze i tłumiki, czyli sekwencje DNA, które wpływają na aktywność promotora, mogą być aktywowane lub dezaktywowane przez różne sygnały komórkowe․ To pozwala na precyzyjne kontrolowanie ekspresji genów w odpowiedzi na różne potrzeby komórkowe․

Poziom przetwarzania RNA⁚ Przetwarzanie RNA, które obejmuje dodanie czapeczki 5′, ogona poli(A) i splicing, może być regulowane, wpływająć na stabilność i translację mRNA․ To pozwala na kontrolowanie ilości białek produkowanych z danego genu․

Regulacja ekspresji genów jest złożonym procesem, który obejmuje wiele różnych mechanizmów․ Dzięki precyzyjnej regulacji ekspresji genów, komórki mogą dostosowywać się do zmieniających się warunków środowiskowych i prawidłowo funkcjonować w organizmie․

Podsumowanie

Transkrypcja DNA to fundamentalny proces w ekspresji genów, który stanowi pierwszy etap syntezy białek․ Proces ten zachodzi zarówno u eukariotów, jak i prokariotów, ale z pewnymi istotnymi różnicami w mechanizmach i regulacji․

Transkrypcja u eukariotów jest bardziej złożona niż u prokariotów, ze względu na obecność jądra komórkowego, bardziej złożoną strukturę polimerazy RNA i bardziej rozbudowane mechanizmy przetwarzania RNA․ U eukariotów, transkrypcja i translacja są oddzielone w czasie i przestrzeni, a RNA musi zostać przetransportowane z jądra do cytoplazmy, gdzie odbywa się translacja․ U prokariotów, transkrypcja i translacja mogą zachodzić jednocześnie․

Transkrypcja jest procesem ściśle regulowanym, co pozwala komórkom na kontrolowanie ekspresji genów w odpowiedzi na różne sygnały środowiskowe․ Regulacja transkrypcji odbywa się poprzez działanie czynników transkrypcyjnych, które wiążą się z sekwencjami regulatorowymi w DNA, a także poprzez modyfikacje struktury chromatyny․

Transkrypcja odgrywa kluczową rolę w syntezie białek, regulacji ekspresji genów i wielu innych procesach biologicznych․ Jest to proces niezbędny dla życia, który pozwala komórkom na odczytywanie informacji genetycznej i produkowanie białek, niezbędnych do wszystkich procesów życiowych․